تا چند صد سال قبل انسان‌ها با مبادله کالا به کالا نیازهای خود را برطرف می‌کردند، اما در عصر مدرن ابزارهای نوین چنین وظیفه‌ای را بر عهده گرفته‌اند. یکی از این ابزارهای مدرن، اسناد تجاری است و پرکاربردترین سند تجاری چک می‌باشد. در این نوشتار، به بررسیِ مهم‌ترین نکات حقوقیِ مربوط به این سند تجاری و رسیدگی توسط وکیل چک پرداخته خواهد شد.
چه زمانی باید برای طرح دعاوی چک به وکیل مراجعه نمود؟
افرادی که درصدد طرح دعوای حقوقی یا کیفری برای وصول مبلغ چک خود می‌باشند و تصمیم دارند که این موضوع را از طریق مراجع قضایی پیگیری نمایند، میتوانند این موضوع را شخصاً پیگیری کنند یا اینکه انجام آن را به یک وکیل دادگستری واگذار کنند. چنانچه افراد بخواهند که خودشان این دعاوی را پیگیری کنند، با 2 مسئله مهم ممکن است که مواجه شوند: نخست آن‌که بسیار محتمل است که رسیدن به نتیجه مدت زمان زیادی به طول انجامد و دیگری آن‌که، ممکن است به جهت عدم‌آشنایی با رویه اداری و فرآیند رسیدگی به این دعاوی و نیز، نداشتن دانش و اطلاعات تخصصیِ وکیل حقوقی، اقدامی را به اشتباه انجام دهند و پس از آن، مجبور شوند که برای اصلاح این اشتباه، هزینه بیش‌تری را صرف نمایند.
ازاین‌رو، چنانچه این اشخاص اطلاعات حقوقیِ کافی در مورد چک و نحوه وصول حقوقیِ آن ندارند و از رویه‌های اداری نیز به‌صورت کامل بی‌اطلاع می‌باشند، مناسب‌تر و معقول‌تر این است که پیگیریِ امور حقوقی خود را به یک وکیل دادگستری واگذار نمایند. در این مورد، ممکن است که بسیاری از اشخاص توانایی مالیِ کافی برای پیگیری پرونده از طریق وکیل دادگستری را نداشته باشند. در چنین مواردی، مناسب است که با استفاده از مشاورة حقوقیِ تلفنی یا حضوری از تخصص افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، استفاده شود. باید توجه داشت که مطالعه مطالب حقوقی اگرچه می‌تواند تا حدودی راهگشا باشد و بر میزان اطلاعات حقوقیِ فرد بیافزاید، اما پیچیدگی برخی از موضوعات حقوقی به اندازه‌ای است که نمیتوان به صرف داشتن مطالعه حقوقی به‌طور مستقل به اقامه دعوا یا طرح شکایت پرداخت و انتظار حصول نتیجه را داشت. بنابراین، در هر حالتی مشورت با یک متخصص حقوقی می‌تواند هزینه و زمان یک فرآیند قضایی تا حصول نتیجه را به حداقل میزان ممکن برساند.
وکیل حقوقیِ چک به چه کسی گفته می‌شود؟
مطابق ماده 656 قانون مدنی، وکیل نماینده قراردادی است که به نیابت از موکل (یعنی وکالت‌دهنده) امور حقوقیِ او را پیگیری می‌کند و در مقابل انجام این امور، اجرت دریافت می‌نماید. توجه به این نکته ضروری است که صرفاً شخصی که وکیل دادگستری باشد، می‌تواند انجام امور حقوقیِ دیگران را عهده‌دار شود. اشتغال به وکالت دادگستری نیز مستلزم داشتن پروانه و مجوز وکالت است که شرایط دریافت آن، در قانون پیش‌بینی گردیده است. هر یک از اشخاصی که پروانه و مجوز وکالت دارند، میتوانند در حوزه موضوعات مختلف حقوقی فعالیت نمایند. منظور از وکیل چک، شخصی است که به صورت تخصصی در حوزه طرح دعاویِ حقوقی و کیفریِ مربوط به چک فعالیت می‌کند. وکلایی که در این حوزه فعالیت دارند، میتوانند در زمینه موضوعاتی هم‌چون طرح شکایت کیفری علیه صادرکننده چک بلامحل، طرح دعوای حقوقی برای مطالبه وجه چک، تنظیم دادخواست و شکواییه، حضور در جلسات رسیدگی، وصول مبلغ چک، رفع ایرادات و … به اشخاصی که درصدد احقاق حق خود می‌باشند، کمک نمایند.
چه زمانی دارنده چک می‌تواند نسبت به برگشت زدن چک اقدام کند؟
بخشی از اخبار حقوقی معمولاً به تعداد بالای چک‌های بلامحلی که در طول یک سال صادر می‌شود، اختصاص دارد و شاید شما نیز حداقل یک بار با چنین چک‌هایی مواجه شده باشید. چک بلامحل به چکی گفته می‌شود که دارنده چک هنگامی که آن را به بانک ارائه می‌کند، یا با حساب خالیِ صادرکننده مواجه می‌گردد یا به علل دیگری نمی‌تواند وجه چک را دریافت نماید. مطابق مواد 3 و 10 قانون صدور چک، اگر یکی از عوامل زیر وجود داشته باشد، چک صادره بلامحل خواهد بود:
- اگر در تاریخ مندرج بر روی چک، حساب صادرکننده موجودی نداشته یا موجودی آن کمتر از مبلغ چک باشد.
- اگر صادرکننده چک تمام یا قسمتی از وجهی را که با توجه به آن، چک صادر کرده است، از بانک خارج نماید.
- در صورتی که صادرکننده چک به بانک دستور عدم پرداخت بدهد؛ یعنی در عین حال که همه شرایط برای پرداخت مبلغ چک فراهم است، صادرکننده بدون علت قانونی به بانک دستور دهد که مبلغ چک را نپردازد.
- اگر چک به صورت نادرست و اشتباه صادر شود. برای مثال، اگر بانک به عللی هم‌چون عدم مطابقت امضاء یا قلم‌خوردگی در متن چک و مانند آن از پرداخت وجه چک خودداری نماید.
- هرگاه فرد با علم به اینکه حساب وی بسته و مسدود است، اقدام به صدور چک نماید.
در صورتی که یکی از شرایط فوق وجود داشته باشد، بانک گواهی عدم پرداخت صادر خواهد نمود و در این حالت (یعنی پس از صدور گواهی عدم پرداخت) گفته می‌شود که این چک برگشت خورده است. بانک باید در این گواهی علت عدم پرداخت مبلغ چک را ذکر نماید.
چه موانعی برای طرح شکایت کیفری جهت وصول مبلغ چک بلامحل وجود دارد؟
مطابق مواد 11 و 13 قانون صدور چک، دارنده چک در صورت وجود شرایط زیر نمی‌تواند از روش کیفری استفاده نماید:
الف. ظرف مدت 6 ماه از تاریخ صدور چک برای وصول مبلغ آن به بانک مراجعه ننموده یا اینکه طی 6 ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت شکایت خود را طرح ننماید.
ب. اگر دارنده چک پس از برگشت‌خوردن آن از سوی بانک یا پس از طرح شکایت، آن را به شخص دیگری انتقال دهد، شخصی که چک به او انتقال داده شده است، نمی‌تواند از این طریق برای وصول مبلغ چک استفاده نماید، اما چنانچه پس از برگشت‌خوردن چک، دارنده آن فوت نماید و چک از طریق ارث به ورثه او برسد، در این صورت ورثه میتوانند علاوه بر روش‌های دیگر از این روش نیز استفاده نمایند.
پ. در صورتی که ثابت شود صادرکننده چک، چک سفید امضاء داده است. منظور از چک سفید امضاء چکی است که صادرکننده آن را فقط امضاء می‌کند و به طرف مقابل می‌دهد تا دارنده چک هر زمان که بخواهد آن را تکمیل کرده و به بانک ارائه نماید؛ مانند حالتی که موجر از مستأجر چک سفید امضاء می‌گیرد تا اطمینان پیدا کند که او در زمان مقرر ملک را تخلیه خواهد نمود.
ت. هرگاه در متن چک، وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی شده باشد، بانک بدون توجه به آن شرط باید مبلغ را بپردازد، اما در این حالت اگر بنا به دلایلی وجه چک قابل پرداخت نباشد و چک برگشت بخورد، به این علت که متن چک دارای شرط بوده است، دارنده آن نمی‌تواند از روش کیفری استفاده نماید.
ث. اگر در متن چک گفته شده باشد یا از طریق دیگری اثبات شود که چک برای این صادر شده است که انجام معامله یا تعهدی را میان دو نفر تضمین نماید.
ج. هرگاه ثابت شود که چک بدون تاریخ صادر شده و وعده‌دار است یا اینکه تاریخ واقعی صدور چک غیر از تاریخی است که بر روی آن درج شده است، نمیتوان علیه صادرکننده چک شکایت کیفری مطرح نمود.
طرح شکایت کیفری در خصوص چک بلامحل چه شرایطی دارد؟
در بند پیشین توضیح داده شد که در صورت وجود چه شرایطی می‌توان گفت که با یک چک بلامحل مواجه هستیم. برای وصول چک بلامحل راه‌های مختلفی وجود دارد که یکی از آنها طرح شکایت کیفری است. برای اینکه دارنده چک بلامحل بتواند برای وصول مبلغ چک خود از طرح دعوا توسط وکیل کیفری استفاده نماببد، مطابق ماده 11 قانون صدور چک باید شرایط زیر را رعایت کند:
الف. او باید ظرف مدت 6 ماه از تاریخ صدور چک برای وصول آن به بانک مراجعه نماید.
ب. در صورتی که به علت وجود یکی از عوامل مطرح‌شده در قسمت قبل، با چک بلامحل مواجه گردید و بانک اقدام به صدور گواهی عدم پرداخت نمود، ظرف مدت 6 ماه از صدور این گواهی شکایت خود را در مرجع صالح مطرح نماید.
پ. صدور چک بلامحل یک جرم است و برای اینکه در محکمه به آن رسیدگی شود، نیاز به شکایت دارنده چک دارد.
رفع سوء اثر از چک برگشتی به چه صورت است؟
مطابق ماده 4 قانون صدور چک، هرگاه که وجه چک به علتی پرداخت نگردد، بانک مکلف است بنا بر درخواست دارنده چک فوراً غیرقابل پرداخت بودن آن را در سامانه یکپارچه بانک مرکزی ثبت نماید و با دریافت کد رهگیری و درج آن در گواهینامه‌ای که مشخصات چک و هویت و نشانی کامل صادرکننده در آن ذکر شده باشد، علت یا علل عدم پرداخت را صریحاً قید و آن را امضاء و مهر و به متقاضی تسلیم نماید. در برگ مزبور باید مطابقت یا عدم مطابقت امضای صادرکننده با نمونه امضای موجود در بانک (در حدود عرف بانک‌داری) از طرف بانک گواهی شود. بانک مکلف است به منظور اطلاع صادرکننده چک، فوراً نسخه دوم این برگ را به آخرین نشانی صاحب حساب که در بانک موجود است، ارسال کند. در این برگه باید نام و نام خانوادگی و نشانی کامل دارنده چک قید شود.
مطابق ماده 5 این قانون، بعد از ثبت غیرقابل پرداخت بودن یا کسری مبلغ چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی، این سامانه مراتب را به صورت برخط به تمام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری اطلاع می‌دهد. پس از گذشت 24 ساعت کلیه بانک‌ها و مؤسسات اعتباری حسب مورد مکلفند تا هنگام رفع سوء اثر از چک، اقدامات زیر را نسبت به صاحب حساب اعمال نمایند:
الف. عدم افتتاح هرگونه حساب و صدور کارت بانکی جدید؛
ب. مسدود کردن وجوه کلیه حساب‌ها و کارت‌های بانکی و هر مبلغ متعلق به صادرکننده که تحت هر عنوان نزد بانک یا مؤسسه اعتباری دارد به میزان کسری مبلغ چک به ترتیب اعلامی از سوی بانک مرکزی؛
ج. عدم پرداخت هرگونه تسهیلات بانکی یا صدور ضمانت‌نامه‌های ارزی یا ریالی؛
د. عدم گشایش اعتبار اسنادی ارزی یا ریالی.
