خسارت و ضرر و زیان از واژه‌های بسیار پرکاربرد در زندگیِ روزمره ما انسان‌ها هستند. این واژه‌های عادی، گاه منشأ دعوای حقوقیِ بسیار پراهمیتی تحت عنوان دعوای مطالبه خسارت می‌شوند که باید برای حل آن از یک وکیل دعاوی حرفه‌ای کمک بگیرید. در این نوشتار، به توضیح دعوای مطالبه خسارت، انواع خسارت قابل مطالبه، مشاوره با وکیل مطالبه خسارت و نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم و … پرداخته خواهد شد. هم‌چنین، به نقش وکیل دادگستری در طرح این دعوا اشاره خواهیم نمود.
دعوای مطالبه خسارت چیست؟
برای آشنایی با دعوای مطالبه خسارت باید در ابتدا با مفهوم خسارت آشنا شویم. از لحاظ لغوی، خسارت به معنای ضرر، زیان، خدشه و خسران است. در زندگی روزمره، انسان‌ها ممکن است در قبال وقوع هر رخدادی یا ارتکاب هر رفتاری از جانب هر شخصی، احساس کنند که متحمل ضرر و زیان شده‌اند و به آن‌ها خسارتی وارد آمده است.
این تلقیِ عرفی طبیعتاً با معنای حقوقیِ خسارت تفاوت دارد. به همین جهت، این امکان وجود ندارد که افراد بتوانند به‌خاطر هر حس ناخوشایندی که در اثر رفتار دیگران به آن‌ها دست می‌دهد، برای طرح مطالبه خسارت اقدام کنند.
از منظر یک وکیل حقوقی، منظور از خسارت، ضرر و زیانی است که در نتیجه یک رفتار غیرمجاز به وجود می‌آید. این رفتار غیرمجاز ممکن است که از روی عمد یا از روی تقصیر (یعنی بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی) انجام شده باشد. علاوه‌براین، این رفتار ممکن است که یک رفتار مثبت (فعل) یا یک رفتار منفی (ترک‌فعل) باشد. تخریب‌کردن اموال دیگران، صدمه‌زدن به جسم دیگران، خدشه‌دار کردن آبرو و حیثیت دیگران و عدم‌انجام یا تأخیر در انجام تعهدات قانونی و قراردادی، نمونه‌های روشنی از رفتارهای غیرمجاز هستند که با انجام آن‌ها، ضرر و زیان به دیگران وارد می‌شود. بنابراین، خسارت نتیجه رفتاری است که یک شخص علی‌رغم این‌که مجوز انجام آن را ندارد، آن را انجام می‌دهد و یا علی‌رغم این‌که وظیفه قانونی برای انجام آن دارد، از انجام آن خودداری می‌کند.
حال، چنانچه در اثر رفتار یک شخص، به شخص یا اشخاص دیگر خسارتی وارد شود، شخص زیان‌دیده این حق را دارد که با طی‌کردن فرایند قانونی، جبران خسارت را از مسبب خسارت مطالبه کند. برای این‌که این اقدام قانونی به نتیجه برسد، باید دعوای مطالبه خسارت اقامه شود. بنابراین، مطالبه خسارت دعوایی است که زیان‌دیده می‌تواند برای مطالبه جبران ضرر و زیانی که به‌خاطر رفتار شخص یا اشخاص دیگر بر او وارد آمده است، اقامه نماید. وکیل مطالبه خسارت ممکن است که به صورت جداگانه یا در ضمن طرح دعوای حقوقیِ دیگر اقامه شود. با توجه به ابعاد تخصصیِ دعوای مطالبه خسارت، توصیه می‌شود که یا پیگیریِ پرونده به یک وکیل دادگستری واگذار گردد و یا پیش از هر نوع اقدام، روش مشاوره حقوقی با یک وکیل مورد استفاده قرار گیرد. چنانچه خسارت در اثر یک رفتار مجرمانه وارد آمده باشد، مراجعه به وکیل کیفری، یعنی شخصی که در انجام امور کیفری تخصص بیش‌تری دارد، پیشنهاد می‌شود.
خسارت بر چند نوع است؟
خسارتی را که ممکن است در اثر رفتارهای دیگران بر اشخاص تحمیل شود، بر اساس ضوابط متعددی می‌توان به انواع مختلف تقسیم‌بندی نمود. مهم‌ترینِ این تقسیم‌بندی‌ها به شرح ذیل است:
الف. خسارت قانونی و خسارت قراردادی
تعهداتی که اعضای جامعه در قبال یکدیگر دارند، ممکن است قانونی یا قراردادی باشد. چنانچه شخص متعهد از اجرای تعهدات خود خودداری نماید، خسارتی به طرف مقابل وارد می‌آید. در این حالت، خسارت وارده به تَبَع اصل تعهد، قانونی یا قراردادی خواهد بود. به عبارت بهتر، خسارت قانونی ناشی از نقض تعهد قانونی و خسارت قراردادی ناشی از نقض تعهدی می‌باشد که به موجب قرارداد بر عهده یک شخص قرار گرفته است. طبیعتاً در هر یک از این دو نوع خسارت، شیوه و شرایط مطالبه خسارت متفاوت از دیگری می‌باشد.
ب. خسارت جسمی، مالی و معنوی
موضوع خسارت ممکن است که اموال، جسم یا حیثیت یک انسان باشد. بر همین اساس، خسارت به سه نوعِ مالی، بدنی و معنوی قابل تقسیم است. در گذشته در این مورد اختلاف‌نظر وجود داشت که آیا می‌توان از شخصی جبران ضرر و زیان معنوی را نیز مطالبه نمود یا خیر. امروزه، این اختلاف‌نظر عمدتاً با برتریِ دیدگاهی که قائل به قابل جبران بودنِ خسارت‌های معنوی می‌باشد، به پایان رسیده است و اکثر نظام‌های حقوقی، خسارت معنوی را نیز مانند خسارت‌های مالی و جسمی قابل جبران می‌دانند. در نظام حقوقیِ ما نیز مطابق ماده 1 قانون مسئولیت مدنی، مصوب سال 1339، «هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگری که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده، لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می‌باشد». علاوه‌براین، قانون آیین دادرسی کیفری که در تبصره 1 ماده 14، ضرر و زیان معنوی را به صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی تعریف نموده است، در ماده 14 بیان داشته است که چنانچه شخصی مرتکب جرمی شود و ارتکاب این جرم موجب شود که به شخص یا اشخاص دیگر خسارتی وارد آید، شاکی می‌تواند علاوه‌بر طرح شکایت کیفری، جبران تمامیِ ضرر و زیان‌های مادی و معنویِ ناشی از جرم را نیز مطالبه کند. مطابق تبصره 1 ماده 14 این قانون، چنانچه شاکی جبران ضرر و زیان معنویِ ناشی از جرم را مطالبه کند، دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران مالیِ خسارت معنوی، به رفع زیان از طریق شیوه‌هایی هم‌چون الزام به عذرخواهی، درج حکم در جراید و … حکم صادر کند.
ارکان دعوای مطالبه خسارت
برای این‌که اشخاص بتوانند خسارتی را که در اثر رفتار دیگران به آن‌ها وارد آمده است، مطالبه کنند، باید سه رکن وجود داشته باشد و خواهان دعوا باید بتواند تحقق این سه رکن را اثبات کند. این سه رکن عبارتند از:
الف. انجام یک رفتار غیرمجازِ عمدی یا مبتنی بر تقصیر توسط خوانده
خواهان مطالبه خسارت باید اثبات کند که خوانده از روی عمد یا تقصیر مرتکب یک رفتار غیرمجاز شده است. اثبات غیرمجاز بودن رفتار، مستلزم اشاره به یک تعهد قانونی یا قراردادی می‌باشد.
ب. اثبات ورود ضرر و زیان به خواهان
خواهان دعوای مطالبه خسارت باید اثبات نماید که به او ضرر و زیان وارد آمده است. این خسارت می‌تواند یک خسارت مالی، جسمی یا معنوی باشد. البته باید توجه داشت که لزوم اثبات ورود خسارت، مربوط به اغلب موارد است و نه تمامیِ موارد. به عنوان نمونه، در مطالبه خسارت تأخیر تأدیه ضرورت ندارد که خواهان ثابت کند که در اثر رفتار خوانده، به او خسارتی وارد آمده است و همین که اثبات نماید خوانده دین خود را پرداخت نکرده است، کافی می‌باشد.
پ. وجود رابطه سببیت میان ارتکاب رفتار و ورود خسارت
خواهان دعوای مطالبه خسارت باید اثبات نماید خسارتی که به او وارد آمده، در اثر رفتاری بوده که خوانده مرتکب شده است. به عبارت بهتر، باید اثبات کند که به سبب رفتار خوانده این خسارت بر او تحمیل گردیده است.
مرجع تعیین میزان خسارت
در خصوص این پرسش که مرجع تعیین میزان خسارت وارده چیست، پاسخ واحدی وجود ندارد. به عبارت بهتر، مطابق قانون مرجع تعیین میزان آن در خسارت‌های مختلف، متفاوت است. در برخی از موقعیت‌ها، میزان خسارت قابل مطالبه به صورت دقیق در قانون مشخص شده است و امکان عدول از آن وجود ندارد. در مقابل، در برخی از موقعیت‌ها نیز میزان خسارت قابل مطالبه در قانون پیش‌بینی نشده است. در این موارد، دادگاه باید با ارجاع موضوع به کارشناس، میزان دقیق خسارت را تعیین کند. به عنوان نمونه، اگر شخصی به دیگری خسارت بدنی وارد آوَرَد و در اثر این خسارت، یکی از چشم‌های او را از بین ببرد، موظف خواهد بود که نصف دیه کامل را به او بپردازد. در این حالت، دادگاه موظف خواهد بود که مطابق حکم قانون عمل کند و این شخص را به پرداخت نصف دیه کامل محکوم نماید.
در دادخواست مطالبه خسارت باید به چه نکاتی اشاره نمود؟
دعوای مطالبه خسارت، یک دعوای حقوقی است. بنابراین، زیان‌دیده باید برای طرح دعوای مطالبه خسارت، دادخواست تنظیم کند. در این دادخواست، زیان‌دیده باید مشخصات خود و خوانده دعوا را در ستون مختص خود درج نماید، خواسته خود و بهای آن را به‌طور دقیق مشخص کند، دلایل و منضمات خود را در ستون مربوطه قید نماید و شرح خواسته خود را بنویسد.
باید توجه داشت که مانند هر دعوای حقوقیِ دیگر، خواهان دعوای مطالبه خسارت نیز باید ادله و مدارکی را که برای اثبات ادعای خود دارد، به دادخواست ضمیمه کند. خواهان باید با ارائه دلیل و مدرک معتبر و کافی، اثبات نماید که ارکان دعوای مطالبه خسارت تحقق یافته است.
لزوم پرداخت هزینه دادرسی در دعوای مطالبه خسارت
با توجه به این‌که دعوای مطالبه خسارت یک دعوای حقوقی است، خواهان موظف است هزینه دادرسی را بپردازد. همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، دعوای مطالبه خسارت ممکن است که به صورت جداگانه یا در ضمن طرح دعوای حقوقیِ دیگر اقامه شود. در مواردی که خسارت در ضمن اقامه یک دعوای دیگر مطالبه می‌شود، نیاز به پرداخت هزینه دادرسیِ مستقل نیست.
خسارات ناشی از دادرسی
یکی از انواع خسارات قابل مطالبه، خسارات ناشی از دادرسی می‌باشند. هنگامی که یک دعوای حقوقی در دادگاه طرح می‌شود، خواهان یا خوانده آن دعوا حسب این‌که رأی به نفع چه کسی صادر شده باشد، می‌تواند برای مطالبه خسارات ناشی از دادرسی اقامه دعوا نماید. منظور از خسارات ناشی از دادرسی، هزینه‌هایی است که خواهان یا خوانده برای اقامه دعوا یا دفاع از خود مجبور به پرداخت آن‌ها بوده و رسیدگی به دعوا بدون پرداخت آن‌ها ممکن نبوده است. خسارات دادرسی هزینه‌هایی هم‌چون هزینه دادرسی، حق‌الوکاله وکیل، هزینه مربوط به انجام تحقیقات محلی و حق‌الزحمه کارشناس را شامل می‌شود.
ضرر و زیان ناشی از جرم
رفتار غیرمجازی که منجر به ورود خسارت به دیگران می‌شود، ممکن است جرم یا غیر از آن باشد. منظور از جرم، رفتاری می‌باشد که قانون‌گذار برای آن مجازات در نظر گرفته است. قانون‌گذار در ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری، مصوب 1392، مقرر کرده است که اگر جرمی رخ دهد، اشخاص می‌توانند علاوه بر طرح شکایت کیفری، تمامیِ ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را نیز مطالبه کنند. در این حالت، مطابق ماده 17 قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه موظف خواهد بود که ضمن صدور رأی کیفری، در خصوص ضرر و زیان وارده نیز مطابق ادله و مدارک موجود رأی مقتضی صادر نماید. اگر دادگاه تشخیص دهد که رسیدگی به دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم مستلزم تحقیقات بیش‌تر است، رأی کیفری را صادر و پس از آن به دعوای ضرر و زیان رسیدگی می‌کند.
نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
قانون‌گذار پس از اشاره به امکان مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم، در مواد 15 و 16 این قانون به نحوه مطالبه این خسارات اشاره کرده است. مطابق ماده 15 قانون آیین دادرسی کیفری، پس از آن‌که متهم تحت تعقیب قرار گرفت، زیان‌دیده جرم می‌تواند تصویر یا رونوشت گواهی‌شده تمامیِ ادله و مدارک خود را جهت پیوست به پرونده به مرجع تعقیب تسلیم کند و تا قبل از اعلام ختم دادرسی، دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را تسلیم دادگاه نماید.
در خصوص مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم، مطابق ماده 16 قانون آیین دادرسی کیفری، اگر زیان‌دیده دعوای مطالبه ضرر و زیان را ابتدا در دادگاه کیفری مطرح نماید و صدور حکم کیفری به جهتی از جهات قانونی با تأخیر مواجه شود، او می‌تواند دعوا را مسترد نماید و برای طرح دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم به دادگاه حقوقی مراجعه کند. هم‌چنین، این امکان برای زیان‌دیده وجود دارد که از ابتدا دعوای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را در دادگاه حقوقی طرح نماید. در این صورت، این دعوا دیگر در دادگاه کیفری قابل طرح نخواهد بود، مگر این‌که زیان‌دیده پس از اقامه دعوا در دادگاه حقوقی، متوجه شود که موضوع، واجد جنبه کیفری نیز بوده است.
