نفقه و تمامیِ نکات حقوقیِ آن

پس از برقراری رابطه زوجیت، زن و شوهر در قبال یکدیگر تکالیفی پیدا می‌کنند. یکی از مهم‌ترین تکالیفی که مرد در قبال همسر خود دارد، پرداخت نفقه است. وظیفه‌ای که مرد برای پرداخت نفقه دارد، صرفاً در قبال همسر خود نیست، بلکه مرد موظف به پرداخت نفقه اقارب خود نیز می‌باشد. در این نوشتار، به بررسیِ مفهوم نفقه، انواع نفقه، ارتباط نفقه با تمکین زوجه، مزایای مراجعه به وکیل خانواده برای پیگیریِ دعوای مطالبه نفقه و … پرداخته خواهد شد.

نفقه چیست؟

در درجه نخست، نفقه یکی از مهم‌ترین حقوق مالیِ زوجه (زن) در عقد نکاح است. مطابق ماده 1106 قانون مدنی، در عقد نکاح دائم پرداخت نفقه زن بر عهده شوهر است. بنابراین، قاعده این است که در عقد نکاح موقت، زن حق دریافت نفقه ندارد، مگر این‌که این حق صراحتاً در عقد نکاح شرط شده باشد و یا این‌که عقد بر مبنای آن منعقد شده باشد (ماده 1113 قانون مدنی). ضمن این‌که باید توجه داشت که وظیفه پرداخت نفقه به محض انعقاد عقد نکاح بر عهده مرد قرار می‌‌گیرد و اصطلاحاً در دوران عقد نیز زن به لحاظ قانونی حق دریافت نفقه را دارد؛ حتی اگر عرفاً این‌طور نباشد.

برای آشنایی با مفهوم نفقه زوجه و دایره شمول آن، باید به قانون مدنی مراجعه کنیم. مطابق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، «نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض». در واقع، نفقه شامل هزینه‌های جاری و روزمره زوجه است که بر اساس نیازهای متعارف او تعیین می‌شود. برای تشخیص میزان این هزینه‌ها، باید به وضعیت زوجه توجه شود.

نفقه بر چند نوع است؟

نفقه بر دو نوع است؛ نفقه زوجه و نفقه اقارب. به عبارت بهتر، زوج موظف است که علاوه بر تأمین هزینه‌های زندگی همسر خود، هزینه‌های زندگی اقارب خود را نیز تأمین کند. منظور از همسر، همسر دائم و در برخی از شرایط، همسر موقت است. در روابط بین اقارب نیز فقط اقارب نَسَبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگر می‌باشند. به عنوان نمونه، یک شخص موظف به پرداخت هزینه زندگی والدین و فرزندان خود است. میان نفقه زوجه و نفقه اقارب تفاوت‌هایی وجود دارد. این تفاوت‌ها به شرح زیر است:

الف. مطابق ماده 1197 قانون مدنی، در صورتی یک شخص موظف به پرداخت هزینه‌های زندگیِ اقارب خود است که اقاربِ او توانایی مالی نداشته و نتوانند از طریق اشتغال به یک شغل، وسایل معیشت خود را فراهم نمایند. این در حالی است که وظیفه شوهر برای پرداخت نفقه به همسر خود، منوط به تحقق این شرط نیست و خواه زوجه توانایی مالی داشته و خواه نداشته باشد، زوج موظف است که هزینه‌های زندگی او را بپردازد.

ب. مطابق ماده 1198 قانون مدنی، شخصی ملزم به پرداخت نفقه اقارب خود است که توانایی مالی برای پرداخت نفقه را داشته باشد؛ یعنی بتواند بدون این‌که از حیث وضعیت زندگی دچار مضیقه شود، هزینه‌های زندگیِ اقارب خود را بپردازد. این در حالی است که وظیفه شوهر برای پرداخت نفقه به همسر خود، منوط به داشتن توانایی مالی نیست. زوجه می‌تواند در هر صورت، نفقه خود را از همسرش مطالبه کند و شوهر نمی‌تواند به بهانه نداشتن توانایی مالی از پرداخت نفقه همسر خود شانه خالی کند. باید توجه داشت که اگر عدم توانایی مالی سبب شود که شوهر نفقه همسر خود را نپردازد، زوجه می‌تواند دعوای حقوقی به طرفیت او اقامه کند، اما امکان طرح شکایت کیفری از او را نخواهد داشت.

نفقه زوجه چه ارتباطی با تمکین او دارد؟

نفقه یکی از مهم‌ترین حقوق مالیِ زوجه است، اما این حق مالی در همه حال برقرار نیست. به عبارت دیگر، زوجه در صورتی مستحق دریافت نفقه است که در مقابل همسر خود تمکین نماید؛ یعنی به وظایفی که در قبال همسر خود دارد، عمل کند. مطابق ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، «اگر زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود». بنابراین، چنانچه زوجه دعوایی تحت عنوان مطالبه نفقه به طرفیت همسر خود اقامه کند، زوج (شوهر) می‌تواند با اثبات این‌که همسر او وظایف زناشویی خود را انجام نمی‌دهد، از خود دفاع کند. در نتیجه، شرط استحقاق زن نسبت به نفقه این است که اولاً یک عقد نکاح دائم میان او و همسرش منعقد شده باشد و اگر عقد نکاح واقع‌شده از نوع موقت است، میان او و همسرش در مورد پرداخت نفقه توافقی صورت گرفته باشد؛ ثانیاً باید زوجه بدون داشتن دلیل موجه و مشروع قانونی، از انجام وظایفی که دارد، خودداری نکند.

باید توجه داشت که در ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، اشاره شده است که زوجه باید بدون مانع مشروع وظایف زوجیت خود را انجام نداده باشد تا بتوان گفت که مستحق نفقه نیست. بنابراین، اگر زوجه اثبات کند که عدم انجام وظایف زناشویی به جهت داشتن یک دلیل مشروع و قانونی بوده است، حقی که در خصوص نفقه دارد، از بین نمی‌رود. به عنوان نمونه، طبق قانون، زن موظف است در منزلی که شوهر برای او در نظر گرفته است، سکونت کند. حال، اگر بدون دلیل مشروع منزل مشترک را ترک کند، حقی که نسبت به نفقه دارد، از بین می‌رود، اما اگر برای ترک منزل مشترک دلیل مشروع و قانونی داشته باشد (مثلاً به این جهت منزل مشترک را ترک کند که همسرش او را کتک می‌زند و در واقع ترس جان خود را داشته باشد)، حقی که در مورد نفقه دارد، از بین نمی‌رود.

آیا در ایام عده طلاق نیز زوجه مستحق دریافت نفقه خواهد بود؟

زمانی که طلاق واقع می‌شود، فسخ نکاح صورت می گیرد و رابطه زوجیت از بین می‌رود. با این حال، در برخی از موارد، پس از این‌که طلاق جاری می‌شود، باز هم حق زن برای دریافت و مطالبه نفقه از بین نمی‌رود. مطابق ماده 1109 قانون مدنی، اگر طلاق واقع‌شده از نوع رجعی باشد، در دوران عده نیز پرداخت نفقه بر عهده شوهر است، مگر این‌که طلاق در حال نشوز واقع شده باشد (اگر زوجه وظایف زناشویی خود را انجام ندهد و به عبارتی، تمکین نکند، گفته می‌شود که ناشزه است). این در حالی است که اگر طلاق از نوع بائن بوده یا عده از جهت فسخ نکاح باشد (یعنی نکاح نه با طلاق، بلکه با فسخ منحل شده باشد)، زن حقی برای دریافت نفقه ندارد، مگر این‌که باردار باشد که در این صورت، تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.

آیا در ایام عده وفات نیز زوجه مستحق دریافت نفقه خواهد بود؟

یکی دیگر از عواملی که باعث می‌شود رابطه زوجیت منحل گردد، وفات یکی از طرفین است. مطابق ماده 1110 قانون مدنی، اگر زوج فوت نماید، در ایام عده وفات، مخارج زندگی زوجه عندالمطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه بر عهده آن‌ها است (در صورت عدم پرداخت)، تأمین می‌گردد.

زوجه چگونه می‌تواند برای مطالبه نفقه خود اقدام قانونی انجام دهد؟

مانند تمامیِ وظایف و تعهداتی که به موجب قانون و قرارداد بر عهده انسان‌ها قرار دارد و آن‌ها گاه به دلایل مختلف از انجام این تعهدات سر باز می‌زنند، ممکن است زوج (شوهر) نیز از انجام وظیفه‌ای که برای پرداخت نفقه دارد، خودداری کند. در چنین مواردی، زوجه می‌تواند برای مطالبه حقی که در این خصوص دارد، دست به اقدام قانونی بزند.

اقدام قانونی برای مطالبه نفقه، از دو طریق امکان‌پذیر است:

الف. طرح دعوای حقوقی

مطابق ماده 1111 قانون مدنی، زن می‌تواند در صورت استنکاف شوهر از پرداخت نفقه به محکمه مراجعه نماید. در این حالت، دادگاه میزان نفقه را تعیین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد. هم‌چنین، مطابق ماده 1129 این قانون، اگر پس از صدور حکم، شوهر هم‌چنان از پرداخت نفقه خودداری کند و امکان الزام او به پرداخت نفقه وجود نداشته باشد و نیز در حالتی که شوهر از پرداخت نفقه ناتوان باشد، زن می‌تواند برای جدا شدن از همسر خود با بهترین وکیل طلاق مشورت کرده و به دادگاه رجوع کند. در این موارد، دادگاه شوهر را مجبور به اجرای طلاق خواهد نمود.

برای طرح دعوای حقوقی جهت مطالبه نفقه، زوجه باید به دادگاه حقوقی مراجعه کند و با تنظیم و ثبت دادخواست، از دادگاه بخواهد که همسر او را ملزم به پرداخت نفقه نماید. زوجه باید ادله‌ای را به دادخواست خود ضمیمه کند و با آن‌ها اثبات نماید که همسرش نفقه او را پرداخت نمی‌کند. مطابق ماده 4 قانون حمایت خانواده، رسیدگی به دعاوی مربوط به نفقه (اعم از نفقه زوجه و نفقه اقارب) در صلاحیت دادگاه خانواده است. اشخاصی که تصمیم بر طرح دعوا دارند، می‌توانند از طریق مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی برای تنظیم و ثبت دادخواست اقدام نمایند.

ب. طرح شکایت کیفری

مطابق ماده 53 قانون حمایت خانواده، اگر شخصی استطاعت مالی داشته و در عین تمکین همسر خود، نفقه او را نپردازد یا از پرداخت نفقه سایر اشخاص واجب‌النفقه خود امتناع ورزد، به حبس تعزیری درجه 6 (بیش از 6 ماه تا 2 سال) محکوم می‌شود. به عبارت بهتر، عدم پرداخت نفقه در صورت تحقق این شرایط جرم است و اگر کسی مرتکب آن شود، با مجازات قانونی مواجه خواهد شد. در این مورد، باید توجه داشت که رسیدگی به این شکایت کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و اگر شاکی خصوصی در هر زمان گذشت خود را اعلام کند، تعقیب متهم یا اجرای مجازات موقوف می‌شود.

مطالبه نفقه از طریق وکیل دادگستری چه مزایایی دارد؟

در این بند تصمیم داریم به بررسیِ مفهوم وکیل نفقه و مزایای مطالبه نفقه از طریق وکیل دادگستری بپردازیم.

اشخاص این حق را دارند که برای اداره امور حقوقیِ خود نماینده قراردادی انتخاب نمایند. انتخاب نماینده قراردادی می‌تواند از طریق انعقاد قرارداد وکالت صورت پذیرد. مطابق ماده 656 قانون مدنی، وکیل یک نماینده قراردادی است که به نیابت از موکل، امور حقوقیِ او را پیگیری می‌کند و در مقابل انجام این امور، اجرت دریافت می‌نماید. توجه به این نکته ضروری است که صرفاً شخصی که وکیل دادگستری باشد، می‌تواند انجام امور حقوقیِ دیگران را عهده‌دار شود. اشتغال به وکالت دادگستری نیز مستلزم داشتن پروانه وکالت است که شرایط دریافت آن، در قانون پیش‌بینی شده است. اشخاصی که پروانه وکالت دارند، می‌توانند در حوزه موضوعات مختلف حقوقی فعالیت کنند. در این میان، برخی از وکلای دادگستری به صورت تخصصی و حرفه‌ای در حوزه دعاوی خانوادگی هم‌چون دعاوی مرتبط با نفقه فعالیت می‌کنند. اشخاصی که تصمیم به مطالبه نفقه یا طرح شکایت کیفری بابت ترک انفاق دارند، مناسب‌تر است که پیش از هر نوع اقدام حقوقی، از طریق مراجعه حضوری یا مشاوره تلفنی، با یک وکیل حقوقی و به‌خصوص وکیل خانواده که در حوزه دعاوی مربوط به خانواده تخصص دارد، مشورت نمایند. طبیعتاً مانند هر موضوع دیگری، پیگیریِ طرح این دعوا از طریق وکیل دادگستری می‌تواند هزینه و زمان رسیدن به نتیجه را به حداقل برساند.