در هر عقدی، طرفین آن عقد در قبال یکدیگر به واسطه آن عقد، وظایف و تعهداتی ارند. در ازدواج نیز همین گونه است. پس از برقراری رابطه زوجیت، زن و شوهر در قبال یکدیگر تکالیفی پیدا می کنند. یکی از مهم‌ترین تکالیفی که مرد در قبال همسر خود دارد، پرداخت نفقه است. وظیفه ای که مرد در پرداخت و مطالبه نفقه دارد، صرفاً در قبال همسر خود نیست. بلکه مرد موظف به پرداخت این مورد به اقارب خود نیز می باشد. در این نوشتار، به بررسیِ مفهوم نفقه، انواع آن، ارتباط آن با تمکین زوجه و همچنین مزایای مراجعه به وکیل خانواده برای پیگیریِ دعوای مطالبه نفقه می پردازیم.
مونا ترابی، بهترین وکیل در تهران با تکیه بر تجربه کافی در امور مربوط به خانواده از جمله مطالبه نفقه شما را در این مورد راهنمایی می کند و جهت احقاق حقوق شما می کوشد.
نفقه چیست؟
قبل از ورود به بحث مطالبه نفقه بهتر است با ایت عنوان آشنا شویم. در درجه نخست، نفقه یکی از مهم‌ترین حقوق مالیِ زوجه (زن) در عقد نکاح است. مطابق ماده 1106 قانون مدنی، در عقد نکاح دائم پرداخت نفقه زن بر عهده شوهر است. بنابراین، قاعده این است که در عقد نکاح موقت، زن حق دریافت آن را ندارد. مگر این که این حق صراحتاً در عقد نکاح شرط شود. یا این که عقد بر مبنای آن منعقد شود (ماده 1113 قانون مدنی). ضمن این که باید توجه داشت که وظیفه پرداخت آن به محض انعقاد عقد نکاح بر عهده مرد قرار می گیرد. اصطلاحاً در دوران عقد نیز زن به لحاظ قانونی حق دریافت آن را دارد؛ حتی اگر عرفاً این طور نباشد.
بهترین وکیل قرارداد در تهران اذعان می دارد، برای آشنایی با مفهوم نفقه زوجه و دایره شمول آن برای مطالبه نفقه ، باید به قانون مدنی مراجعه کنیم. مطابق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی این عنوان عبارت است از: همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض». در واقع، مطالبه نفقه شامل هزینه های جاری و روزمره زوجه است. که بر اساس نیازهای متعارف او تعیین می شود. برای تشخیص میزان این هزینه ها، باید به وضعیت زوجه توجه شود.
مطالبه نفقه چگونه است؟
مانند تمامیِ وظایف و تعهداتی که به موجب قانون و قرارداد بر عهده انسان‌ها قرار دارد و آن‌ها گاه به دلایل مختلف از انجام این تعهدات سر باز می زنند، ممکن است زوج (شوهر) نیز از انجام وظیفه ای که برای پرداخت نفقه دارد، خودداری کند. در چنین مواردی، زوجه می تواند برای مطالبه نفقه و حقی که در این خصوص دارد، دست به اقدام قانونی بزند. اقدام قانونی برای مطالبه نفقه، از دو طریق امکان‌پذیر است:
- الف. مطالبه نفقه با طرح دعوای حقوقی: مطابق ماده 1111 قانون مدنی، زن می‌تواند در صورت استنکاف شوهر از پرداخت نفقه به محکمه مراجعه نماید. در این حالت، دادگاه میزان را تعیین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد. همچنین، مطابق ماده 1129 این قانون، اگر پس از صدور حکم، شوهر هم‌چنان از پرداخت خودداری کند و امکان الزام او به پرداخت وجود نداشته باشد و نیز در حالتی که شوهر از پرداخت نفقه ناتوان باشد، زن می تواند برای جدا شدن از همسر خود به دادگاه رجوع کند. برای طرح دعوای حقوقی جهت مطالبه نفقه، زوجه باید به دادگاه حقوقی مراجعه کند و با تنظیم و ثبت دادخواست، از دادگاه بخواهد که همسر او را ملزم به پرداخت نفقه نماید.
- ب. مطالبه نفقه با طرح شکایت کیفری: مطابق ماده 53 قانون حمایت خانواده، اگر شخصی استطاعت مالی داشته و در عین تمکین همسر خود، نفقه او را نپردازد یا از پرداخت برای سایر اشخاص واجب النفقه خود امتناع ورزد، به حبس تعزیری درجه 6 (بیش از 6 ماه تا 2 سال) محکوم می‌شود.
انواع نفقه در مطالبه نفقه
نفقه در مطالبه نفقه بر دو نوع است؛ این دو نوع از قرار زیر است:
- نفقه زوجه
- نفقه اقارب
به عبارت بهتر، زوج موظف است که علاوه بر تأمین هزینه های زندگی همسر خود، هزینه‌های زندگی اقارب خود را نیز تأمین کند. منظور از همسر، همسر دائم و در برخی از شرایط، همسر موقت است. در روابط بین اقارب نیز فقط اقارب نَسَبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگر می باشند. به عنوان نمونه، یک شخص موظف به پرداخت هزینه زندگی والدین و فرزندان خود است. میان این دو نوع در مطالبه نفقه تفاوت هایی وجود دارد. این تفاوت ها به شرح زیر است:
- الف. مطابق ماده 1197 قانون مدنی، در صورتی یک شخص موظف به پرداخت هزینه‌های زندگیِ اقارب خود است که اقاربِ او توانایی مالی نداشته و نتوانند از طریق اشتغال به یک شغل، وسایل معیشت خود را فراهم نمایند. این در حالی است که وظیفه شوهر برای پرداخت به همسر خود، منوط به تحقق این شرط نیست. خواه زوجه توانایی مالی داشته و خواه نداشته باشد.
- ب. مطابق ماده 1198 قانون مدنی، شخصی ملزم به پرداخت در مطالبه نفقه اقارب خود است که توانایی مالی برای پرداخت را داشته باشد؛ یعنی بتواند بدون این‌که از حیث وضعیت زندگی دچار مضیقه شود، هزینه‌های زندگیِ اقارب خود را بپردازد. این در حالی است که وظیفه شوهر برای پرداخت این مورد به همسر خود، منوط به داشتن توانایی مالی نیست. زوجه می تواند در هر صورت، مطالبه مهریه را طرح کند. یعنی شوهر نمی تواند به بهانه نداشتن توانایی مالی از پرداخت این مبلغ به همسر خود شانه خالی کند.
رابطه مطالبه نفقه با تمکین
نفقه یکی از مهم ترین حقوق مالیِ زوجه است. اما این حق مالی در همه حال برقرار نیست. به عبارت دیگر، زوجه در صورتی مستحق دریافت نفقه است که در مقابل همسر خود تمکین نماید؛ یعنی به وظایفی که در قبال همسر خود دارد، عمل کند. مطابق ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، «اگر زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق مطالبه نفقه نخواهد بود».
بنابراین، چنانچه زوجه دعوایی تحت عنوان مطالبه نفقه به طرفیت همسر خود اقامه کند، زوج (شوهر) می‌تواند با اثبات این‌که همسر او وظایف زناشویی خود را انجام نمی‌دهد، از خود دفاع کند. در نتیجه، شرط استحقاق زن در مطالبه نفقه این است که:
- اولاً یک عقد نکاح دائم میان او و همسرش منعقد شود. اگر عقد نکاح واقع شده از نوع موقت است، میان او و همسرش در مورد پرداخت توافقی صورت بگیرد.
- ثانیاً باید زوجه بدون داشتن دلیل موجه و مشروع قانونی، از انجام وظایفی که دارد، خودداری نکند.
باید توجه داشت که در ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، اشاره شده است که زوجه باید بدون مانع مشروع وظایف زوجیت خود را انجام نداده باشد تا بتوان گفت که مستحق دریافت و مطالبه نفقه نیست. بنابراین، اگر زوجه اثبات کند که عدم انجام وظایف زناشویی به جهت داشتن یک دلیل مشروع و قانونی بوده است، حقی که در خصوص نفقه دارد، از بین نمی‌رود.
حکم پرداخت و مطالبه نفقیه در دوران عده
زمانی که طلاق واقع می‌شود، فسخ نکاح صورت می گیرد. رابطه زوجیت از بین می‌رود. با این حال، در برخی از موارد، پس از این‌که طلاق جاری می شود، باز هم حق زن برای دریافت و مطالبه نفقه از بین نمی‌رود. مطابق ماده 1109 قانون مدنی، اگر طلاق واقع‌شده از نوع رجعی باشد. در دوران عده نیز پرداخت نفقه بر عهده شوهر است، مگر این‌که طلاق در حال نشوز واقع شده باشد. (اگر زوجه وظایف زناشویی خود را انجام ندهد و به عبارتی، تمکین نکند، گفته می‌شود که ناشزه است). این در حالی است که اگر طلاق از نوع بائن بوده یا عده از جهت فسخ نکاح باشد (یعنی نکاح نه با طلاق، بلکه با فسخ منحل شده باشد)، زن حقی برای دریافت و مطالبه نفقه ندارد. مگر این‌که باردار باشد. که در این صورت، تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.
