دعاوی سه‌گانه تصرف از مهمترین و تخصصی‌ترین دعاوی حقوقی می‌باشند که در مراجع قضایی اقامه می‌شوند. دعاوی سه‌گانه تصرف عبارتند از: دعوای تصرف عدوانی، دعوای ممانعت از حق و دعوای مزاحمت. در این نوشتار، به بررسیِ چیستیِ دعوای تصرف عدوانی، شرایط مراجعه به وکیل حقوقی در تحقق دعوای تصرف عدوانی، تفاوت و شباهت دعوای تصرف عدوانی و دعوای خلع ید، تفاوت دعوای تصرف عدوانیِ حقوقی و کیفری، وکیل تصرف عدوانی و … پرداخته خواهد شد.
وکیل تصرف عدوانی
برای آشنایی با مفهوم وکیل و وکالت باید به ماده 656 قانون مدنی مراجعه کنیم. مطابق این ماده قانونی، وکیل نماینده قراردادی است که به نیابت از موکل، امور حقوقیِ او را پیگیری می‌کند و در مقابل انجام این امور، اجرت دریافت می‌نماید. توجه به این نکته ضروری است که صرفاً شخصی که وکیل دادگستری باشد، می‌تواند انجام امور حقوقیِ دیگران را عهده‌دار شود. وکیل دادگستری نیز مستلزم داشتن پروانه وکالت است که شرایط دریافت آن، در قانون پیش‌بینی شده است. اشخاصی که پروانه وکالت دارند، میتوانند در حوزه موضوعات مختلف حقوقی فعالیت کنند. در این میان، برخی از وکلای دادگستری به عنوان وکیل ملکی، به صورت تخصصی و حرفه‌ای در حوزه دعاوی ملکی (یعنی دعاوی مربوط به املاک) مانند دعوای تصرف عدوانی، خلع ید و … فعالیت می‌کنند.
دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول، به جهات مختلفی دارای پیچیدگی‌های خاصی می‌باشند. در مورد دعاوی هم‌چون دعوای تصرف عدوانی ملاحظه می‌شود که اشخاص در مرحله ارائه ادله و مدارک اثباتی با مشکلات بسیاری مواجه می‌شوند. بسیاری از اشخاص نمی‌توانند دلیل و مدرک کافی و معتبری برای اثبات تصرف سابق خود ارائه دهند و برخی نیز تصور می‌کنند که برای طرح دعوای تصرف عدوانی، داشتن مالکیت نسبت به ملک تصرف‌شده و ارائه دلیل و مدرک برای اثبات این مالکیت کافی است. با توجه به این‌که انجام اشتباه هر یک از مراحلِ مربوط به طرح دعوای تصرف عدوانی می‌تواند هزینه بسیاری را بر خواهان این دعوا تحمیل کند و احقاق حق را به امری دشوار و حتی غیرممکن بدل سازد، پیشنهاد می‌شود اشخاصی که تصمیم بر طرح این دعوای حقوقی دارند، پیش از هر اقدامی، از طریق مراجعه حضوری یا مشاوره حقوقی تلفنی، با یک وکیل حقوقی مشورت نمایند. برای مراجعه به وکیل دادگستری یا وکیل ملکی که در حوزه دعوای تصرف عدوانی فعالیت می‌کند، خواهان دعوا باید ادله و مدارکی را که می‌تواند به اثبات ادعای او کمک نماید، همراه خود داشته باشد و اگر تصمیم نهایی بر واگذاریِ پیگیریِ طرح این دعوا به وکیل دادگستری باشد، باید قرارداد وکالت میان وکیل و موکل تنظیم شود.
دعوای تصرف عدوانی چیست؟
دعوای تصرف عدوانی در ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. مطابق این ماده از قانون آیین دادرسی مدنی، اگر شخصی برای مدتی مال غیرمنقولی را به هر عنوان قانونی مانند مالک، مستأجر و … در اختیار داشته باشد و سپس، شخص دیگری ملک متعلق به او را بدون رضایت او و بدون داشتن مجوز قانونی، از تصرف وی خارج نماید، مرتکب تصرف عدوانی شده است. در این حالت، متصرف سابق این مال غیرمنقول می‌تواند اقدام به طرح دعوایی کند که از آن به دعوای تصرف عدوانی تعبیر می‌شود. همانطور که از تعریف دعوای تصرف عدوانی برمی‌آید، برای طرح این دعوا نیازی نیست که حتماً و ضرورتاً متصرف سابق، مالک ملک باشد. در ادامه، این نکته را بیش‌تر توضیح خواهیم داد.
دعوای تصرف عدوانی یک دعوای غیرمالی و غیرمنقول است. غیرمالی بودن این دعوا روی میزان هزینه دادرسی و قابلیت تجدیدنظرخواهی نسبت به آن و غیرمنقول بودن این دعوا نیز بر تعیین دادگاه صالح برای رسیدگی به آن تأثیر می‌گذارد.
شرایط طرح دعوای تصرف عدوانی
برای اقامه هر نوع دعوای حقوقی باید شرایطی وجود داشته باشد. دعوای تصرف عدوانی نیز از این قاعده مستثنی نیست. مطابق ماده 161 قانون آیین دادرسی مدنی، برای این‌که شخصی بتواند این دعوای حقوقی را طرح کند، باید شرایط سه‌گانه زیر وجود داشته باشد:
الف. ملک باید سابقاً در تصرف خواهان دعوا بوده باشد.
یک شخص زمانی می‌تواند اقدام به طرح دعوای تصرف عدوانی نماید که سابقاً بر ملکی که تصرف شده است، تصرف داشته باشد و بتواند اثبات نماید که ملک قبل از این‌که به تصرف غیرقانونیِ شخص دیگر درآید، در تصرف خود او بوده است. بنابراین، نیازی نیست که خواهان دعوای تصرف عدوانی بر ملک تصرف‌شده مالکیت داشته باشد. به عنوان نمونه، اگر شخصی به عنوان مستأجر، یک ملک را در اختیار داشته باشد و شخص ثالث آن را به تصرف خود درآورد، این مستأجر با این‌که مالک ملک نیست، می‌تواند اقدام به اقامه دعوای تصرف عدوانی نماید. اگر شخصی مالک یک ملک باشد، اما سابقاً آن ملک را در تصرف خود نداشته باشد یا نتواند تصرف سابق خود بر ملک را اثبات نماید، نمی‌تواند اقدام به طرح دعوای تصرف عدوانی نماید. در نتیجه، برای طرح دعوای تصرف عدوانی، ارائه سند مالکیت نه کافی است و نه الزامی، اما گاهی همین سند مالکیت می‌تواند برای اثبات تصرف سابق به خواهان دعوا کمک نماید.
ب. در زمان طرح دعوای تصرف عدوانی، ملک باید در تصرف خوانده دعوا باشد.
خواهان دعوا باید اثبات نماید که نه‌تنها ملک تصرف‌شده سابقاً در تصرف خود او بوده است، بلکه باید اثبات کند که ملک در حال حاضر در تصرف خوانده است. باید توجه داشت که در این حالت، حتی اگر خوانده دعوا (یعنی متصرف کنونی) ادعای مالکیت نسبت به ملک را داشته باشد، باز هم این حق قانونی برای او وجود ندارد که اقدام به تصرف غیرقانونیِ ملکی کند که در تصرف شخص دیگر است.
پ. تصرف خوانده باید غیرقانونی باشد.
خواهان دعوای تصرف عدوانی باید اثبات کند که خوانده فعلی بدون رضایت او و نیز، بدون داشتن حکم قانونی از مرجع قضایی صالح، اقدام به تصرف ملک او نموده است.
تفاوت و شباهت دعوای تصرف عدوانی و دعوای خلع ید
یکی از مهمترین دعاوی حقوقی که اشتراکات بسیاری با دعوای تصرف عدوانی دارد، دعوای خلع ید است. در خصوص شباهت میان این دو دعوا می‌توان به این نکته اشاره کرد که هم دعوای خلع ید و هم دعوای تصرف عدوانی از آن دسته دعاوی هستند که صرفاً در مورد اموال غیرمنقول قابل طرح می‌باشند. هم‌چنین، هر دوی این دعاوی در مواردی قابل طرح می‌باشند که شخصی بدون داشتن مجوز قانونی، ملک متعلق به غیر را تصرف کرده باشد.
با این حال، این دو دعوای حقوقی، یک تفاوت عمده با هم دارند. مهمترین نکته‌ای که می‌توان برای بیان تفاوت دعوای تصرف عدوانی و دعوای خلع ید به آن اشاره نمود، این است که دعوای خلع ید از دعاوی مبتنی بر مالکیت بوده و دعوای تصرف عدوانی از انواع دعاوی سه‌گانه تصرف است. به عبارت بهتر، در دعوای خلع ید خواهان باید با ارائه دلیل و مدرک معتبر و کافی مالکیت خود را بر ملک مورد ادعا که توسط شخص ثالث غصب شده است، اثبات کند. بنابراین، اگر خواهان دعوای خلع ید نتواند مالکیت خود را بر ملک تصرف‌شده اثبات کند، دعوایی که طرح کرده است، به هیچ نتیجه‌ای نمی‌رسد. این در حالی است که برای طرح دعوای تصرف عدوانی اثبات مالکیت ضروری نیست و خواهان باید به جای اثبات مالکیت، با ارائه دلیل و مدرک معتبر اثبات نماید که اولاً این ملک سابقاً در تصرف خود او بوده است، ثانیاً در حال حاضر شخصی این ملک را تصرف کرده است و ثالثاً تصرف این ملک به‌صورت غیرقانونی و غاصبانه بوده است. بنابراین، اگر شخصی که دعوای تصرف عدوانی اقامه کرده است، مالک ملک تصرف‌شده باشد، اما این ملک سابقاً در تصرف خود او نبوده باشد یا این‌که نتواند با ارائه دلیل و مدرک معتبر اثبات نماید که ملک سابقاً در تصرف او بوده است، دعوایی که اقامه کرده است، به نتیجه‌ای نمی‌رسد. در نتیجه، تشخیص این‌که پایان‌بخشیدن به تصرفات غیرقانونی شخص متصرف باید از طریق طرح دعوای خلع ید صورت گیرد یا دعوای تصرف عدوانی، باید با توجه به این نکته صورت پذیرد که آیا خواهان می‌تواند مالکیت خود را بر ملک اثبات کند یا تصرف سابق خود را بر ملک. در حالت نخست، دعوای خلع ید و در حالت دوم، دعوای تصرف عدوانی قابل طرح است.
تفاوت دعوای تصرف عدوانیِ حقوقی و کیفری
تصرف عدوانی موضوعی است که هم جنبه حقوقی دارد و هم جنبه کیفری. به عبارت بهتر، شخصی که از تصرف عدوانی لطمه و آسیب ببیند، می‌تواند یا اقدام به اقامه دعوای حقوقی و یا طرح شکایت کیفری نماید. این دو، تفاوت‌هایی دارند که این تفاوت‌ها به شرح زیر است:
الف. اقامه دعوای حقوقی مستلزم تنظیم و ثبت دادخواست و طرح شکایت کیفری مستلزم تنظیم و ثبت شکایت‌نامه است.
ب. رسیدگی به شکایت کیفری در صلاحیت دادسرا و دادگاه‌های کیفری است، اما رسیدگی به دعوای حقوقی در صلاحیت دادگاه‌های حقوقی می‌باشد.
پ. همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، برای طرح دعوای حقوقیِ تصرف عدوانی باید سه رکن اثبات شود؛ تصرف سابق خواهان، تصرف فعلیِ خوانده و غیرقانونی بودن تصرف خوانده. بنابراین، نیازی نیست که خواهان مالک ملک تصرف‌شده باشد یا این‌که مالکیت خود را نسبت به ملک تصرف‌شده اثبات کند و این دعوا از سوی شخصی غیر از مالک ملک نیز قابل اقامه است. این در حالی است که طرح شکایت کیفری بابت تصرف عدوانی، مستلزم اثبات مالکیت است. بنابراین، شخصی جز مالک ملک نمی‌تواند اقدام به طرح شکایت کیفری بابت تصرف عدوانی نماید.
ت. اگر رفع تصرف عدوانی از طریق اقامه دعوای حقوقی صورت پذیرد، دادگاه در صورت احراز تمامیِ شرایط مربوط به طرح این دعوا، صرفاً به رفع تصرف حکم صادر می‌کند. این در حالی است که اگر رفع تصرف عدوانی از طریق طرح شکایت کیفری صورت بگیرد و مقام قضایی احراز کند که مشتکی‌عنه مرتکب جرم تصرف عدوانی شده است، او را به مجازات این جرم نیز محکوم می‌کند. بنابراین، در خصوص نوع حکم صادره و نوع برخورد قانونی نیز میان این دو، تفاوت وجود دارد.
تصرف عدوانی در ملک مشاع
پیش از پرداختن به نحوه طرح دعوای تصرف عدوانی در مورد ملک مشاع، ابتدا باید به بررسیِ مفهوم «ملک مشاع» بپردازیم. مطابق ماده 571 قانون مدنی، ملک مشاع به ملکی گفته می‌شود که مالکیت آن میان دو یا چند نفر مشترک باشد. به عنوان نمونه، اگر مالکیت نصف یک خانه (یعنی 3 دانگ آن) به یک شخص و مالکیت نصف دیگر آن (یعنی 3 دانگ دیگر آن) به شخص دیگر تعلق داشته باشد، این خانه مصداقی از ملک مشاع خواهد بود. باید توجه داشت که ممکن است در ملک مشاع سهم مالکین با یکدیگر یکسان یا متفاوت باشد، اما در هر دو حالت، مالکیت تمامیِ مالکین به نحو اشاعه است؛ یعنی تمامیِ مالکین در جزءجزء ملک سهم دارند و حق مالکیت هر مالک در تمام ملک منتشر شده است.
طرح دعوای تصرف عدوانی در خصوص املاک مشاع نیز تابع اصول و قواعد کلی است که برای طرح دعوای تصرف عدوانی وجود دارد. قانون‌گذار در ماده 167 قانون آیین دادرسی مدنی، این موضوع را پیش‌بینی کرده است. مطابق این ماده قانونی، اگر دو یا چند نفر مال غیرمنقولی را به‌طور مشترک در تصرف داشته باشند و بعضی از آن‌ها مانع تصرف بعضی دیگر شوند، موضوع مشمول حکم تصرف عدوانی است و اشخاص دیگر میتوانند برای طرح این دعوای حقوقی اقدام نمایند. طبیعتاً انجام هر نوع اقدامی در این مورد، مستلزم تنظیم و ثبت دادخواست و ارائه ادله و مدارک اثباتی خواهد بود.
مرجع صالح جهت طرح دعوای تصرف عدوانی
تصرف عدوانی صرفاً نسبت به اموال غیرمنقول قابل تحقق است. منظور از اموال غیرمنقول نیز اموالی مانند زمین، خانه و … است. بنابراین، نمی‌توان علیه شخصی که اتومبیل یک شخص دیگر را به صورت غیرقانونی به تصرف خود درآورده است، دعوای تصرف عدوانی را اقامه نمود. رسیدگی به دعاوی مربوط به اموال غیرمنقول نیز در صلاحیت دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول است. مثلاً اگر شخصی منزل متعلق به دیگری را به صورت غیرقانونی تصرف کرده باشد، رسیدگی به این دعوا در صلاحیت دادگاه محل وقوع این مال غیرمنقول خواهد بود. با این حال، اشاره به این نکته ضروری است که خواهان دعوا می‌تواند برای طرح دعوای خود به هر یک از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه نموده و دادخواست خود را تنظیم و ثبت کند.
