اولیای دم از اصطلاحات حقوق جزا بوده و به معنای اشخاصی است که قصاص و عفو در اختیار آن‌هاست و این افراد همان ورثه مقتولند. شوهر یا زن در قصاص، عفو و اجرا مجازات جرم، اختیاری ندارند.در ابتدا اگر پدر و مادر مقتول در قید حیات باشند و مقتول فرزندی داشته باشد، این افراد اولیای‌دم او هستند و اگر پدر و مادر و فرزند نداشته باشد خواهر و برادر و پدربزرگ و مادربزرگ او اولیای‌دم هستند.
در‌صورتی که این افراد و فرزندان خواهر و برادر هم نباشند، عمو، دایی، خاله و عمه مقتول، اولیای‌دم خواهند بود.
همانطور که گفته شد، همسران (زن و شوهر) اولیای‌دم یکدیگر نیستند و نمی‌توانند خواهان قصاص باشند. ولی اگر حق قصاص، به هر علت، تبدیل به دیه شده یا مصالحه به مال شود، همسر مقتول نیز از آن ارث می‌برد. در این حالت، اگر برخی از اولیای‌دم، خواهان قصاص و برخی خواهان دیه باشند، همسر مقتول، از سهم دیه کسانی که خواهان دیه هستند، ارث می‌برد.
تعدد اولیای دم
منظور از تعدد اولیای دم یعنی فرد مقتول دارای چند ولی دم باشد برای مثال اگر فردی کشته شود دارای پدر و مادر و فرزند باشد هریک به طور جداگانه دارای حق قصاص است. که در این خصوص ماده 350 قانون مجازات اسلامی بیان کرده است که که هر یک از اولیای دم به صورت جداگانه دارای حق قصاص هستند یعنی هر کدام به طور جداگانه می توانند از قاتل گذشت کرده یا تقاضای قصاص او را داشته باشند که در صورت تعدد اولیای دم یا صاحبان حق قصاص احتمالا اختلاف نظر بین آنان بیشتر است و صورت های مختلفی در این باره متصور است که در ذیل به آن پرداخته شده است .
توافق یا عدم توافق اولیای دم
اولیای دم حق دارند مطالبه قصاص نفس کنند که در این صورت قاتل اعدام میشود.
همچنین اولیای دم می‌‌توانند گذشت کنند یا از قاتل دیه بگیرند که در این دو فرض، قاتل علاوه بر پرداخت دیه، از باب جنبه عمومی جرم به سه تا 10 سال حبس محکوم میشود.
اولیای دم این حق را نیز دارند که برای اعلام گذشت، مبلغی بیش از دیه قانونی درخواست کنند که در این صورت اگر قاتل نیز پیشنهاد آنها را بپذیرد، می‌‌گوییم مصالحه صورت گرفته است. لذا برای تبدیل قصاص به دیه یا مصالحه، موافقت قاتل نیز ضرورت دارد.
– توافق اولیای دم
در صورتی که اولیای دم درباره قصاص یا اعدام قاتل توافق داشته باشند تصمیمی که اتخاذ نمایند اجرا می شود به عنوان مثال اگر همه صاحبان حق قصاص اعدام قاتل را بخواهند یا دیه بخواهند انجام خواهد شد .
-عدم توافق اولیای دم
بر طبق ماده 352 قانون مجازات اسلامی اگر برخی از از اولیای دم مقتول خواهان قصاص یا اعدام قاتل باشند و برخی از اولیای دم خواهان دریافت دیه باشند کسانی که خواهان قصاص هستند باید نسبت دیه که به آن دسته از اولیای دم که خواهان دیه بودند بپردازد سپس قاتل را اعدام کند ، به طور مثال اگر مردی به قتل برسد و دارای پنج فرزند باشد اگر سه تا از فرزندان خواهان قصاص باشند و دو نفر دیگر خواهان دریافت دیه باشند سه فرزندی که خواهان اعدام قاتل هستند باید نسبت دیه ای که باقی اولیای که خواهان دیه هستند به ارث می بند را به انان پرداخت نمایند تا قاتل را قصاص یا اعدام نمایند .
– نکته ای که در این خصوص وجود دارد این است که همسر مقتول از دیه کسانی که دیه می خواستند ارث می برد .
– اگر برخی از صاحبان حق قصاص از قاتل گذشت کنند اما برخی از آنان خواهان قصاص باشند افرادی که خواهان قصاص هستند باید نسبت دیه ای که به اولیای دمی که گذشت کرده اند را به قاتل یا ورثه او پرداخت نمایند تا حکم اعدام اجرا شود . به طور مثال اگر مردی بمیرد و دارای پدر و مادر و فرزند باشد در صورتی که پدر از قاتل گذشت کند مادر و فرزند قاتل باید نسبت دیه ای که پدر ارث می برد را به قاتل پرداخت نماید .
سکوت اولیای دم
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، سکوت اولیای دم است. بنابراین پرسش قابل طرح در این خصوص، این است که اگر اولیای دم در مورد تصمیمشان سکوت کنند و هیچ کدام از مواردی که عنوان شد را انتخاب نکنند، چه اتفاقی می‌افتد؟ متهم آزاد میشود یا همچنان در حبس می‌ماند؟
قانون‌گذار در ماده ۴۲۹ قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، به این پرسش، این‌گونه پاسخ داده است: «در مواردی که محکوم به قصاص، در زندان است و صاحب حق قصاص، بدون عذر موجه، مرتکب را در وضعیتی نامعین رها کند، با شکایت محکومٌ‌علیه از این امر، دادگاه صادرکننده حکم، مدت مناسبی را مشخص و به صاحب حق قصاص اعلام می‌کند تا ظرف مهلت مقرر نسبت به گذشت، مصالحه یا اجرای قصاص اقدام کند. در صورت عدم اقدام او در این مدت، دادگاه می‌تواند پس از تعیین تعزیر بر اساس کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی «تعزیرات» و گذشتن مدت زمان آن با اخذ وثیقه مناسب و تأیید رییس حوزه قضایی و رییسکل دادگستری استان، تا تعیین تکلیف از سوی صاحب حق قصاص، مرتکب را آزاد کند.»
بنابراین در فرض سکوت اولیای دم مقتول، با چهار شرط قاتل آزاد میشود: اولیای دم مقتول در مدت تعیین‌شده توسط دادگاه اعلام نظر نکنند؛ حبس تعزیری ۳ تا ۱۰ سال توسط قاضی تعیین شود و قاتل این حبس را تحمل کند؛ وثیقه مناسبی از طرف قاتل یا خویشاوندانش گذاشته شود و نیز اینکه رییس حوزه قضایی و رییسکل دادگستری، آزادی قاتل را تایید کنند. بعد از این آزادی، خانواده مقتول همچنان حق دارند که قصاص قاتل یا دیه را از دادگاه مطالبه کنند.
موسسه حقوقی بین المللی عدالت آریایی با بهره گیری از بهترین وکیل پایه یک دادگستری تهران تا انتهای مسیر حقوقی همراه شماست.
منبع: گوگل
