به لحاظ حقوقی، هر انسانی به محض تولد شخصیت پیدا می‌کند و می‌تواند اموالی را مالک شود. گاه انسان‌ها در زمان حیات خود در مورد اموالی که دارند، تصمیم‌گیری میکنند و پس از سپری‌شدن دوره‌ای از زندگی، یا آنها را در امور خیریه به مصرف می‌رسانند و یا به نزدیکان خود انتقال می‌دهند. در برخی از مواقع نیز انسان‌ها در زمان حیات خود به وسیله یک وکیل پایه یک دادگستری، در مورد اموال‌شان تصمیم‌گیری میکنند. در غیر این صورت، اموال آنها پس از فوت‌شان براساس قواعد ارث میان ورثه‌شان تقسیم می‌شود. اگر ورثه بخواهند از روش‌های قانونی برای تقسیم اموال استفاده کنند با کمک از یک وکیل حقوقی مجرب ، باید مسیرهایی را طی کنند. یکی از این مسیرها، انحصار وراثت و دریافت گواهیِ مربوط به آن، یعنی گواهی انحصار وراثت، است. در این نوشتار، شما را با نکات حقوقیِ مربوط به انحصار وراثت، گواهی انحصار وراثت و ضرورت یا عدم‌ضرورت مراجعه به وکیل انحصار وراثت یا مشاور حقوقی برای طی‌نمودن این مسیر آشنا خواهیم کرد.
انحصار وراثت چیست؟
هنگامی که شخصی فوت می‌کند، اموالی که در زمان فوت مالک آنها بوده است، به ورثه او می‌رسد. ورثه متوفی مطابق قانون، به سه طبقه تقسیم می‌شوند. مطابق ماده 862 قانون مدنی، طبقات ارث و جزئیات آن، به شرح زیر است:
طبقه اول – پدر و مادر و اولاد و اولادِ اولاد.
طبقه دوم – اجداد و برادر و خواهر و اولادِ آنها.
طبقه سوم – اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولادِ آنها.
همسر متوفی نیز در کنار ورثه هر یک از طبقات از متوفی ارث می‌برد.
در طبقات ارث، زمانی نوبت به وراث هر یک از طبقات می‌رسد که در طبقه قبلی وارثی وجود نداشته باشد. به‌عنوان نمونه، اگر پدر یا مادر متوفی در قید حیات باشند یا متوفی فرزندی داشته باشد، خواهر و برادر متوفی نمی‌توانند ادعایی در مورد اموال او داشته باشند. علاوه‌براین، وارثی از متوفی ارث می‌برد که در زمان فوت متوفی در قید حیات بوده باشد. هم‌چنین، برخی از افراد هستند که جزء ورثه متوفی محسوب می‌شوند و در زمان فوت متوفی نیز در قید حیات بوده‌اند، اما به علت وجود موانعی نمی‌توانند از اموال او ارث ببرند. به‌عنوان نمونه، اگر شخصی پسر متوفی باشد، اما در عین حال متوفی را به قتل رسانده باشد، نمی‌تواند در کنار سایر ورثه از اموال پدرش ارث ببرد؛ زیرا قتل از موانع ارث است.
با توجه به نکاتی که مورد اشاره قرار گرفت، مفهوم انحصار وراثت و ضرورت اقدام حقوقی برای انجام آن روشن می‌شود. به‌عبارت‌بهتر، برای اینکه امکان تقسیم اموال متوفی وجود داشته باشد، باید در ابتدا به‌طور دقیق مشخص شود که اولاً اشخاصی که به‌عنوان ورثه معرفی شده‌اند، واقعاً جزء ورثه متوفی هستند و ثانیاً شخص دیگری جز افراد مشخص‌شده جزء ورثه نیست. به‌عبارت‌بهتر، باید به‌طور قطعی مشخص شود که صرفاً افرادی که به‌عنوان ورثه معرفی شده‌اند، ورثه متوفی هستند و هیچ‌یک از موانع ارث در مورد آنها وجود ندارد. تقسیم اموال متوفی منوط به مشخص‌شدن تمامیِ این نکات و مشخص‌شدن این نکات مستلزم طرح دعوای حقوقی برای انحصار وراثت است.
گواهی انحصار وراثت چیست؟
همانطور که در بند پیشین مورد اشاره قرار گرفت، برای آن‌که ورثه بتوانند اموال متوفی را تقسیم کنند، باید در ابتدا برای انحصار وراثت اقدام نمایند. پس از طرح دعوای حقوقی برای انحصار وراثت، مرجع صالح به موضوع رسیدگی می‌کند و پس از طی‌‌شدن فرایند قانونی، نتیجه را از طریق صدور گواهی انحصار وراثت اعلام می‌نماید. در گواهی انحصار وراثت، اسامی ورثه و سهم‌الارث هر یک از آنها مشخص می‌شود. باید توجه داشت که در گواهی انحصار وراثت لیست اموال متوفی مشخص نمی‌شود و تقسیم اموال صورت نمی‌گیرد. برای مشخص‌شدن لیست اموال متوفی و تقسیم اموال ایشان، ورثه باید برای طرح دعوای تقسیم ترکه اقدام نمایند.
برای دریافت گواهی انحصار وراثت چه مدارکی باید ارائه شود؟
گواهی انحصار وراثت توسط شورای حل اختلافِ آخرین محل اقامت متوفی صادر می‌شود. بنابراین، در تعیین مرجع صالح برای صدور گواهی انحصار وراثت، محل فوت متوفی ملاک نیست، بلکه آخرین اقامت‌گاه متوفی معیار است. هر یک از ورثه یا هر شخصی که در اموال متوفی نفعی داشته باشد (مانند هر یک از طلبکاران متوفی، وصی و …)، می‌تواند برای صدور گواهی انحصار وراثت اقدام نماید. اشخاصی که برای صدور این گواهی اقدام میکنند، باید مدارک زیر را به مرجع ذی‌صلاح ارائه دهند:
- استشهادیه محضری که توسط 3 نفر در یکی از دفاتر اسناد رسمی امضاء شده باشد.
- گواهی فوت متوفی.
- عقدنامه همسر دائمیِ متوفی.
- اصل و کپی شناسنامه و کارت ملیِ تمامیِ ورثه.
- رسید گواهی پرداخت مالیات بر ارث (گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی).
- وصیت‌نامه متوفی (اگر متوفی وصیت‌نامه‌ای داشته باشد).
- تنظیم دادخواست کتبی و پرداخت هزینه‌ای معادل 200 هزار تومان.
ارائه گواهی پرداخت مالیات بر ارث در چه مواردی ضرورت دارد؟
همانطور که در بند پیشین مورد اشاره قرار گرفت، یکی از مدارکی که باید به هنگام ثبت دادخواست صدور گواهی انحصار وراثت ارائه شود، گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی است. باید به این نکته توجه داشت که ارائه این گواهی در مواردی ضرورت دارد که متوفی قبل از سال 1395 فوت کرده باشد. در این موارد، وراث متوفی باید لیست اموال منقول و غیرمنقول متوفی را به اداره داراییِ محل سکونت وی ارائه دهند و رسید گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی را دریافت کنند. ارائه این گواهی در خصوص افرادی که پس از سال 1395 فوت کرده‌اند، شرط نیست. بنابراین، اگر متوفی پس از سال 1395 فوت کرده باشد، برای دریافت گواهی انحصار وراثت، ارائه گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی ضرورت ندارد.
منظور از گواهی انحصار وراثت محدود و نامحدود چیست؟
مطابق بخش‌نامه شماره 38384 مورخ 07/07/1399 که توسط وزارت دادگستری تنظیم و صادر شده است، نوع گواهی انحصار وراثت براساس ارزش اموال متوفی تفاوت دارد. مطابق این بخش‌نامه، اگر متوفی اموالی کم‌تر از 50 میلیون تومان داشته باشد، گواهی انحصار وراثت محدود صادر می‌شود و اگر ارزش اموال او بیش‌تر از 50 میلیون تومان باشد، گواهی انحصار وراثت نامحدود صادر می‌گردد. تفاوتی که میان این دو گواهی وجود دارد، از نظر مدت زمانی است که برای صدور آن به طول می‌انجامد. به‌عبارت‌بهتر، صدور گواهی انحصار وراثت نامحدود مستلزم نشر آگهی است. این در حالی است که برای صدور گواهی انحصار وراثت محدود چنین شرطی وجود ندارد و شورای حل اختلاف پس از بررسی ادله و مدارک درخواست‌دهنده یا درخواست‌دهندگان، اقدام به صدور این گواهی می‌کند؛ بدون اینکه نیازی به نشر آگهی باشد. بنابراین، براساس ارزش اموالی که از متوفی باقی مانده است، مشخص می‌شود که آیا باید گواهی انحصار وراثت محدود صادر شود یا گواهی انحصار وراثت نامحدود.
آیا امکان اعتراض به گواهی انحصار وراثت وجود دارد؟
مطابق مواد 368 و 369 قانون امور حسبی، اشخاص ذی‌نفع می‌توانند با مراجعه به وکیل ملکی خوب به درخواست صدور گواهی انحصار وراثت و گواهی انحصار وراثت اعتراض کنند. علاوه‌براین، امکان اعتراض برای دادستان نیز وجود دارد. به‌عنوان نمونه، اگر دادستان تشخیص دهد که متوفی وارث ندارد و درخواست اشخاص برای صدور گواهی انحصار وراثت بی‌اساس است، می‌تواند به این درخواست اعتراض کند و اگر ملک را به فروش رسانده باشند می‌توان نسبت به فروش مال غیر شکایت مطرح نمود.
داشتن گواهی انحصار وراثت چه مزایایی دارد؟
مطابق ماده 370 قانون امور حسبی، اشخاصی که گواهی انحصار وراثت دریافت کرده‌اند، می‌توانند مطابق این گواهی، اموال و مطالبات متوفی را از اشخاصی که مدیون یا متصرف مال متوفی هستند، مطالبه نمایند. علاوه‌براین، چنانچه ورثه بخواهند ملک غیرمنقولی که به نام متوفی ثبت شده است، به نام آنها ثبت شود، باید گواهی انحصار وراثت یا رونوشت گواهی‌شدة آن را که مشتمل بر تعیین سهم‌الارث هر یک از آنها باشد، به اداره ثبت تسلیم نمایند. به‌طور کلی، انجام هر نوع اقدام حقوقی در خصوص اموال متوفی منوط به ارائه گواهی انحصار وراثت است.
وکیل انحصار وراثت
اعضای جامعه برای انجام امور حقوقی دو راه‌کار پیشِ رو دارند. آنها می‌توانند از امکانی که سایت‌ها و مطبوعات حقوقی در اختیارشان قرار می‌دهند، استفاده کنند و پس از آشنایی با مراحل انجام امور حقوقی، برای انجام آنها اقدام نمایند. در برخی از موارد نیز پیچیدگی‌های مربوط به امور حقوقی به اندازه‌ای است که اشخاص فاقد تخصص حقوقی حتی در صورت داشتن اطلاعات و آگاهی‌های حقوقی نمی‌توانند از پس انجام آن برآیند. در چنین مواردی، یا باید برای مشورت با متخصصان حقوقی اقدام شود یا باید انجام فرایند‌های مرتبط با پرونده به‌طور کلی به وکلاء مجرب مانند وکیل کیفری و وکیل انحصار وراثت سپرده شود. در هر دو روش، مشاوره و رجوع به متخصص مبنای کار است.
این موضوع در مورد اقدام برای انحصار وراثت و دریافت گواهی انحصار وراثت نیز صدق می‌کند. چنانچه اطلاعات حقوقیِ کافی و کاربردی در این زمینه دارید، می‌توانید با استفاده از اطلاعاتی که در این نوشتار نیز در اختیارتان قرار گرفته است، برای انجام کارهای حقوقیِ آن اقدام کنید. چنانچه دانش و اطلاعات حقوقیِ کاربردی در این زمینه ندارید یا اطلاعات ارائه‌شده را برای انجام اقدامات حقوقی جهت دریافت گواهی انحصار وراثت کافی نمی‌دانید، توصیه می‌شود که پیش از انجام هر نوع اقدام حقوقی در این مورد، به صورت حضوری یا تلفنی با وکلاء یا مشاوران حقوقی مشورت کنید و در صورت لزوم، انجام آن را به یک وکیل انحصار وراثت واگذار نمایید. بدیهی است که واگذارنمودن انجام امور حقوقیِ مربوط به این دعوا به وکیل انحصار وراثت، باعث می‌شود که انجام آن سرعت بیش‌تری پیدا کند و احتمال حصول نتیجه افزایش یابد.
