قراردادها بر اساس معیارهای مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند و انواع مختلفی نیز دارند. یکی از قراردادهای معین که هم عنوان، هم تعریف و هم شرایط عام و اختصاصی آن در قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است، قرارداد مضاربه است. در این نوشتار به بررسی چیستی قرارداد مضاربه، ویژگی‌های قرارداد مضاربه، نحوه انحلال قرارداد مضاربه و سایر نکات حقوقی مرتبط با این قرارداد که با مراجعه با یک وکیل دادگستری مجرب می‌توان از تمامی آنها با اطلاع شد، پرداخته خواهد شد.
قرارداد مضاربه چیست؟
قرارداد به نوعی عمل حقوقی گفته می‌شود که ایجاد آن و تحقق آثار مرتبط با آن، مستلزم وجود حداقل دو شخص است. قرارداد مضاربه یکی از انواع قراردادهای معین می‌باشد که در ماده 546 قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. مطابق ماده 546 قانون مدنی، مضاربه عقدی است که به موجب آن یکی از متعاملین (یعنی یکی از طرفین قرارداد) سرمایه خود را در اختیار می‌گذارد تا طرف دیگر قرارداد، با آن تجارت کند و در نهایت، در سود آن شریک باشند. به صاحب سرمایه، مالک و به عامل، مضارب گفته می‌شود. باید توجه داشت که در قرارداد مضاربه بانکی، طرف سرمایه‌گذار بانک است.
با توجه به این‌که تنظیم قرارداد یک موضوع تخصصی است، مشاوره حقوقی با وکیل چه به صورت حضوری یا به صورت مشورت تلفنی با یک وکیل دادگستری یا وکیل قرارداد می‌تواند در تنظیم یک قرارداد معتبر به طرفین قرارداد مضاربه کمک نماید.
قرارداد مضاربه چه ویژگی‌هایی دارد؟
مطابق آن‌چه که در کتب حقوقی مورد اشاره قرار گرفته است، مضاربه ویژگی‌های زیر را دارد:
الف. مطابق ماده 550 قانون مدنی، مضاربه یک عقد جایز است. منظور از جایز بودن عقد مضاربه این است که طرفین این قرارداد می‌توانند هر زمان که بخواهند این قرارداد را بر هم بزنند.
ب. مطابق ماده 551 قانون مدنی، مضاربه یک عقد اذنی است. منظور از اذنی بودن عقد مضاربه این است که این قرارداد در صورت فوت یا جنون یا سفه یکی از طرفین منفسخ یا منحل می‌شود (یعنی خود به خود از بین می‌رود).
پ. مطابق ماده 191 قانون مدنی، قرارداد مضاربه یک قرارداد رضایی است. منظور از رضایی بودن قرارداد مضاربه این است که برای انعقاد آن نیاز به رعایت تشریفات خاصی وجود ندارد.
ت. مطابق ماده 546 قانون مدنی، قرارداد مضاربه یک قرارداد معوض است. در واقع، در این قرارداد یکی از طرفین، سرمایه خود را در اختیار می‌گذارد و یکی دیگر از طرفین، کار خود را.
چه نکات حقوقی در خصوص قرارداد مضاربه وجود دارد؟
مطابق قانون مدنی، مهم‌ترین نکات حقوقی که در خصوص قرارداد مضاربه وجود دارد، به شرح زیر است که می‌توان از یک وکیل سرقفلی نیز برای آشنایی بیشتر با این قوانین کمک گرفت:
- بر اساس ماده 547 قانون مدنی، در این قرارداد، سرمایه باید از نوع وجه نقد باشد.
- بر اساس ماده 554 قانون مدنی، مضارب نمی‌تواند با سرمایه‌ای که مالک (صاحب سرمایه) در اختیار او قرار داده است، با دیگری مضاربه کند و یا این‌که آن را به غیر واگذار نماید، مگر با اجازه مالک.
- در قرارداد مضاربه ممکن است نوع تجارت خاصی شرط شده باشد و ممکن است که چنین شرطی در خصوص نوع تجارت وجود نداشته باشد. مطابق ماده 553 قانون مدنی، اگر قرارداد مضاربه به صورت مطلق منعقد شده باشد و در آن، نوع خاصی از تجارت شرط نشده باشد، عامل یا مضارب می‌تواند هر نوع تجارتی را که صلاح می‌داند، انجام دهد. هر چند باید توجه داشت که در این موارد نیز باید در شیوه و طرز تجارت به صورت متعارف عمل کند.
- در قرارداد مضاربه ممکن است که برای تجارت، مدت تعیین شده باشد یا نشده باشد. اگر در قرارداد مضاربه تعیین شده باشد که عامل یا مضارب در فلان مدت معین می‌تواند تجارت را انجام بدهد، تعیین مدت این نتیجه را به دنبال دارد که پس از اتمام این مدت، مضارب نمی‌تواند معامله‌ای انجام دهد، مگر با کسب اجازه جدید از مالک.
- مطابق ماده 555 قانون مدنی، مضارب باید اعمالی را که با توجه به نوع تجارت، به لحاظ زمانی و مکانی متعارف و معمول است، انجام دهد. هم‌چنین، اگر مطابق عرف باید برای انجام کاری به اجیر مراجعه کند، موظف است که این کار را انجام دهد. اگر او در چنین مواردی به اجیر مراجعه نکند و این امور را خودش انجام دهد، مستحق اجرت آن نخواهد بود.
قرارداد مضاربه به چه صورت منحل می‌شود؟
هر قراردادی پس از این که منعقد می‌شود، روزی به اجرا در می‌آید و در زمان خاصی نیز منحل می‌شود. انحلال هر یک از قراردادهای حقوقی شیوه مخصوص به خود را دارد. قانون مدنی در مواد 550 و 551 قانون مدنی، جهات انحلال قرارداد مضاربه را احصاء نموده است. مطابق مواد قانونیِ فوق‌الذکر، شیوه‌ها و جهات انحلال قرارداد مضاربه به شرح زیر است:
الف. فسخ یا بر هم زدن قرارداد توسط یکی از طرفین آن. همانطور که پیش‌تر نیز بیان شد، قرارداد مضاربه یک قرارداد جایز است و طرفین آن، می‌توانند هر زمان که بخواهند این قرارداد را بر هم بزنند.
ب. در صورت فوت یا جنون یا سفه یکی از طرفین قرارداد. همانطور که در بندهای قبلی مورد اشاره قرار گرفت، قرارداد مضاربه یک قرارداد اذنی است و در صورت فوت یا جنون یا سفه یکی از طرفین، منفسخ می‌شود (یعنی به صورت خود به خود و خودکار منحل می‌گردد).
پ. در صورت ورشکستگیِ مالک (یعنی صاحب سرمایه) قرارداد مضاربه منفسخ می‌شود.
ت. در صورت تمام شدن تمام سرمایه و ربح نیز قرارداد مضاربه منفسخ می‌گردد.
ث. در صورتی که امکان انجام تجارتی که منظور طرفین بوده است، از بین برود، قرارداد مضاربه منفسخ می‌شود.
نمونه متن یک قرارداد مضاربه
در ادامه، نمونه‌ای از قرارداد مضاربه را با برخی از جزئیات آن ملاحظه می‌کنید.
ماده یکم – طرفین قرارداد
مالک: خانم/ آقای: ………. فرزند: ………. دارای شماره ملی: ……… صادره از: ………. متولد: ……… به نشانی: ……………. کد پستی: …………… و شماره تماس: ……………..
مضارب : خانم/ آقای: ………. فرزند: ………… دارای شماره ملی: ………… صادره از: ………… متولد: …………. به نشانی: ………….. کد پستی: …………. و شماره تماس: ………….
ماده دوم – سرمایه
مبلغ ………….. ریال وجه رایج/ چک/ اعتبار بانکی/ واریز به حساب است که تماماً و نقداً/ به تاریخ ……….. از سوی مالک به مضارب پرداخت گردیده و مضارب با امضای ذیل این قرارداد اقرار به دریافت آن از مالک نموده است.
ماده سوم – قدرالسهم از مضاربه
حصه مالک از سود حاصله …………….. (به حروف ……….) و حصه مضارب …………….. (به حروف …………..) از سود حاصله می‌باشد.
ماده چهارم – مدت قرارداد
از تاریخ ………….. شروع و در تاریخ …………….. به مدت ……… کامل شمسی خواهد بود. در صورت موافقت کتبی طرفین، مدت زمان مذکور قابل تمدید است.
ماده پنجم – موضوع قرارداد
سرمایه مورد مضاربه صرفاً در ………………….. مورد استفاده قرار خواهد گرفت و لاغیر. در صورت تخلف مضارب از این مقرره، وی موظف است تمامی سرمایه دریافتی از مالک را در قبال اخذ رسید به وی مسترد نماید. این موضوع نافی حق مالک جهت رجوع به محکمه صالحه به منظور جبران خسارت نخواهد بود.
ماده ششم – تعهدات طرفین
الف- تعهدات مضارب
6.1. مضارب حق دارد با مسؤولیت خود نسبت به سرمایه، با دیگری مضاربه نموده یا آن را به غیر به هر صورت ولو به صورت مشارکت، نمایندگی، صلح حقوق و وکالت و غیره واگذار نماید.
6.2. مضارب باید اعمالی را که برای انجام امور تجارت مذکور که متعارف و معمول مکان و زمان است، به جا آورد و چنانچه در بعضی از مواقع نیاز به وکیل داشته باشد، حق دارد آن را به وکیل با قید مقاطع معین ارجاع دهد.
6.3. مضارب متعهد است در پایان هر سال مالی که ابتدای آن از اول فروردین ماه هر سال لغایت اسفند ماه همان سال است، حداکثر تا پایان فروردین ماه سال بعد ترازنامه سالانه عملیات و صورت سود و زیان و عملکرد را به همراه صورتحساب‌های مربوطه و گواهی موجودی بانک تهیه و تنظیم و امضاء کرده و به مالک تسلیم نماید.
ب- تعهدات مالک
6.4. مالک حق دارد که کلیه عملیات تجاری و محاسباتی و مالی مضارب را در خصوص این مضاربه در هر زمان بازرسی و رسیدگی کند. مضارب مکلف است به محض درخواست مالک این اسناد و مدارک را در اختیار وی قرار دهد.
6.5. این قرار داد در صورت موت یا جنون یا سفه احد از طرفین و ورشکسته‌شدن مالک یا تلف‌شدن تمام سرمایه و یا عدم امکان تجارتی که منظور و در این مضاربه قید شده است، منفسخ می‌گردد.
ماده هفتم – حل اختلاف
در صورت بروز هر گونه اختلاف، طرفین مورد اختلاف را به داوری خانم/ آقای: ………………… فرزند آقای: ……………. ساکن: ………………….. که در ذیل این قرارداد با امضاء قرارداد موافقت خویش را به این منظور اعلام نموده است، ارجاع خواهند نمود و رأی داور مذکور در مورد اختلاف ارجاعی در صورتی که منطبق با قوانین و مقررات مربوط به داوری مندرج در قانون آیین دادرسی مدنی باشد، قاطع و غیرقابل اعتراض و برای طرفین لازم‌الاجراء خواهد بود و شخص ذی‌نفع بر مبنای آن حق صدور اجرائیه از طریق این دفترخانه علیه طرف دیگر را خواهد داشت.
ماده هشتم – نسخه‌های قرارداد
این قرارداد در 9 ماده و در 3 نسخه که هر سه نسخه درحکم واحد است، تنظیم و میان طرفین مبادله گردید.
سود حاصل از مضاربه به چه صورت تقسیم می‌شود؟
در قرارداد مضاربه، مالک و مضارب با یکدیگر در سود شریک می‌شوند. نکته‌ای که در این مورد وجود دارد، این است که مطابق ماده 548 قانون مدنی، حصه و سهمی که هر یک از طرفین در سود دارد، باید به صورت مشاع یعنی ربع، ثلث و … تعیین و مشخص شود. علاوه بر این، مطابق ماده 549 قانون مدنی، باید حصه و سهمی که هر یک از طرفین در سود دارد، در عقد مضاربه معین شود، مگر این‌که سهم هر یک از طرفین به صورت عرفی معلوم باشد و سکوت در قرارداد منصرف به آن شود.
باید توجه داشت که مطابق ماده 557 قانون مدنی، توافقی که در آن، تمام سود از آن مالک باشد، مضاربه محسوب نمی‌شود. در این موارد، عامل مستحق اجرت‌المثل خواهد بود، مگر این‌که معلوم شود عامل عمل را تبرعاً (یعنی به صورت مجانی و رایگان) انجام داده است. هم‌چنین، اگر در یک قرارداد، سود یکی از طرفین به صورت ثابت مشخص شده باشد، قرارداد منعقدشده عنوان مضاربه را نخواهد داشت.
ابطال قرارداد مضاربه به چه صورت است؟
ابطال قرارداد مضاربه به صورت عمده در خصوص قرارداد مضاربه بانکی مطرح می‌شود. مواردی هم‌چون تسویه تسهیلات قبلی از طریق اعطای تسهیلات جدید، عدم تعیین موضوع مضاربه، عدم تعیین مدت زمان مضاربه، صوری بودن قرارداد و … از جمله دلایل و عواملی هستند که باعث ابطال قرارداد مضاربه بانکی از طریق اقامه دعوای ابطال قرارداد بانکی به طرفیت بانک می‌شوند.
ضرر در مضاربه متوجه چه کسی است؟
در این خصوص، اشاره به دو ماده قانونی می‌تواند به یافتن پاسخ این پرسش که ضرر در مضاربه متوجه چه کسی است، کمک نماید.
مطابق ماده 546 قانون مدنی، اگرچه مالک و عامل در سود شریک هستند، در صورت تلف‌شدن سرمایه زیان اصلی متوجه مالک است. هم‌چنین، مطابق ماده 558 قانون مدنی، نمی‌توان شرط کرد که مضارب ضامن سرمایه باشد یا این‌که خسارات حاصله از تجارت متوجه مالک نشود. در واقع، اگر یکی از این شروط در قرارداد ذکر شود، قرارداد باطل خواهد بود. البته باید توجه داشت که اگر مضارب مرتکب تعدی یا تفریط شده باشد، ضامن مال مضاربه خواهد بود. منظور از تعدی و تفریط نیز آن است که هم‌چون یک انسان متعارف عمل نکند.
