طلاق یکی از راه‌های خاتمه بخشیدن به رابطه زناشویی است که می‌تواند به درخواست زوجه باشد، یا طلاق به درخواست زوج یا به صورت طلاق توافقی صورت پذیرد. گاه طرفین رابطه زناشویی در داخل ایران حضور و سکونت دارند و می‌توانند بر اساس قوانین مربوطه برای طلاق اقدام کنند، اما گاه هر دو طرف یا یکی از آن‌ها در داخل کشور حضور ندارد. در چنین مواردی، موضوعی تحت عنوان «طلاق ایرانیان خارج از کشور» مطرح می‌شود. در این نوشتار، به بررسیِ نکات حقوقیِ مرتبط با موضوعِ طلاق ایرانیان خارج از کشور پرداخته خواهد شد.
قوانین مربوط به طلاق ایرانیان خارج از کشور
مهم‌ترین مواد قانونی که در خصوص موضوع طلاق ایرانیان خارج از کشور وجود دارد، در قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است. مطابق ماده 5 قانون مدنی، تمامیِ اشخاصی که در ایران سکونت دارند، خواه از اتباع ایرانی باشند و خواه از اتباع خارجی، مطیع قوانین ایران می‌باشند. از این مقرره قانونی این‌طور استنباط می‌شود که اگر شخصی خارج از ایران زندگی کند، دیگر تابع قوانین ایران نخواهد بود. ماده 6 قانون مدنی به ما نشان می‌دهد که این استنباط تا حدود زیادی نادرست است. به عبارت بهتر، ممکن است که شخصی در خارج از ایران زندگی کند و هم‌چنان تابع قوانین ایران باشد. مطابق ماده 6 قانون مدنی، قوانین مربوط به احوال شخصیه از قبیل نکاح، طلاق، اهلیت اشخاص و ارث در مورد تمامیِ اتباع ایران ولو این‌که مقیم خارج از کشور باشند، مُجری خواهد بود. در واقع، حتی اگر یک شخص ایرانی در خارج از ایران نیز زندگی کند، در خصوص موضوعاتی هم‌چون طلاق، تابع قوانین ایران خواهد بود و این که وی خارج از ایران زندگی می‌کند، تأثیری بر این موضوع نمی‌گذارد. البته باید توجه داشت که مطابق ماده 7 قانون مدنی، اتباع خارجه مقیم ایران نیز از حیث مسائل مربوط به احوال شخصیه از قبیل طلاق و … مطیع قوانین و مقررات دولت متبوع خود خواهند بود.
بنابراین، مهم‌ترین نکته‌ای که در مورد موضوع طلاق ایرانیان خارج از کشور وجود دارد، این است که قوانین و مقررات مربوط به طلاق که در ایران تصویب شده است و در ایران اجرا می‌شود، در خصوص ایرانیانی که در خارج از ایران نیز زندگی می‌کنند، اِعمال می‌شود. با توجه به پیچیدگی‌های خاص حقوقی که در فرآیند اقامه دعوای طلاق در مورد ایرانیان خارج از کشور وجود دارد و در ادامه مورد اشاره قرار خواهد گرفت، پیشنهاد می‌شود که این دعوای حقوقی با مشورت یک وکیل خانواده یا وکیل مهریه اقامه شود.
مراحل طلاق ایرانیان خارج از کشور
برای آشنایی با مراحلی که ایرانیان خارج از کشور باید برای ثبت طلاق طی نمایند، ابتدا باید این نکته را بیان نمود که ایرانیان خارج از کشور، ممکن است که یا از طریق دادگاه‌های ایران برای طلاق اقدام نمایند و یا از طریق دادگاه‌های خارج از کشور. بنابراین، 2 شیوه برای انجام امور مربوط به طلاق وجود دارد. جزئیات هر یک از این دو شیوه به شرح زیر است:
انجام اقدامات مربوط به طلاق از طریق دادگاه‌های ایران
چنانچه تصمیم بر این باشد که از طریق دادگاه‌های ایران برای طلاق اقدام شود، مطابق قوانین ایران به دادخواست طلاق رسیدگی می‌شود و تفاوتی در نحوه رسیدگی، صدور رأی یا اجرای رأی وجود نخواهد داشت. موضوع مهم‌تری که باید در این خصوص مورد بررسی قرار گیرد، این است که با توجه به این‌که ممکن است طلاق به درخواست زوجه یا زوج مقیم خارج از کشور باشند، در این حالت کدام دادگاه خانواده در ایران صلاحیت رسیدگی به این دعوای حقوقی را خواهد داشت؟ ماده 14 قانون حمایت خانواده به صورت جزئی به این پرسش پاسخ داده است. مطابق ماده 14 قانون حمایت خانواده، در این مورد چند حالت مختلف قابل تصور است:
الف. حالتی که در آن، یکی از زوجین مقیم خارج از کشور باشد
در حالتی که یکی از زوجین مقیم خارج از کشور باشد، دادگاه محل اقامت زوج یا زوجه‌ای که در ایران اقامت دارد، برای رسیدگی صلاحیت خواهد داشت.
ب. حالتی که در آن زوجین مقیم خارج از کشور باشند، ولی یکی از آن‌ها در ایران سکونت موقت داشته باشد
در حالتی که هم زوج و هم زوجه در خارج از کشور اقامت داشته باشند و فقط یکی از آن‌ها در ایران سکونت موقت داشته باشد، دادگاه محل سکونت شخصی که در ایران سکونت موقت دارد، صالح به رسیدگی خواهد بود.
پ. حالتی که در آن هم زوج و هم زوجه مقیم خارج از کشور باشند، ولی هر دوی آن‌ها در ایران سکونت موقت داشته باشند
در حالتی که هم زوج و هم زوجه مقیم خارج از کشور باشند، ولی هر دوی آن‌ها در ایران سکونت موقت نیز داشته باشند، دادگاه محل سکونت موقت زوجه برای رسیدگی صلاحیت خواهد داشت.
ت. حالتی که در آن هم زوج و هم زوجه مقیم خارج از کشور باشند و هیچ یک در ایران سکونت موقت نداشته باشند
در حالتی که هم زوج و هم زوجه در خارج از ایران اقامت دارند و هیچ یک از آن‌ها نیز در ایران سکونت موقت ندارد، دادگاه شهرستان تهران صلاحیت رسیدگی خواهد داشت، مگر این که زوجین برای اقامه دعوا در محل دیگر با هم توافق نمایند.
انجام اقدامات مربوط به طلاق از طریق دادگاه‌های خارج از ایران
یکی دیگر از روش‌های قابل استفاده این است که ایرانیان مقیم خارج از کشور، در دادگاه‌ها و مراجع ذی‌صلاح محل اقامت خود، دعوای طلاق را مطرح نمایند. در این حالت، باید مطابق ماده 15 قانون حمایت خانواده عمل شود. ماده 15 قانون حمایت خانواده مقرر داشته است که اگر ایرانیان مقیم خارج از کشور، امور و دعاوی خانوادگی خود را در محاکم و مراجع ذی‌صلاح محل اقامت خودشان اقامه نمایند، احکام این محاکم یا مراجع در ایران اجرا نمی‌شود، مگر این‌که دادگاه صلاحیت‌دار ایرانی این احکام را بررسی و حکم تنفیذی در خصوص آن‌ها صادر کند. برای انجام این کار، باید دادخواست تنفیذ و اجرای حکم صادرشده از محاکم کشورهای خارجی تنظیم و ثبت شود. دادگاه پس از رسیدگی قضایی و احراز عدم مغایرت آن با قوانین داخلی، حکمی مبنی بر تنفیذ و تأیید آن را صادر خواهد نمود. به نظر می‌رسد که دادگاه صالح برای صدور حکم تنفیذی بر اساس ماده 14 قانون حمایت خانواده تعیین می‌شود.
به عبارت بهتر، اگر زن و شوهری که از اتباع ایران هستند و در خارج از کشور اقامت دارند، در محل اقامت خودشان تقاضای طلاق را مطرح کنند و دادگاه صالح نیز حکم را صادر کند، آن‌ها باید این طلاق را در ایران نیز ثبت نمایند. در این حالت، سردفترانی که متصدی ثبت طلاق در ایران هستند و دفاتر کنسولی خارج از کشور، در صورتی می‌توانند طلاق را ثبت کنند که حکم طلاق صادره از دادگاه خارج از کشور، توسط یکی از دادگاه‌های خانواده که صلاحیت رسیدگی دارد، تنفیذ و تأیید شود. در همین مرحله است که اهمیت قوانین ایران و رعایت آن‌ها به هنگام صدور حکم مشخص می‌شود.
چرا تنفیذ حکم طلاق توسط دادگاه‌های ایران اهمیت دارد؟
همانطور که در بند پیشین مورد اشاره قرار گرفت، حکم طلاقی که توسط دادگاه‌های خارج از کشور صادر می‌شود، باید به تأیید دادگاه‌های ایران برسد. دادگاه‌های ایران این حکم را از حیث رعایت یا عدم رعایت قوانین داخلی مورد بررسی قرار خواهند داد. در این مورد، باید توجه داشت که تأیید و تنفیذ حکم طلاق توسط دادگاه‌های ایران اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد؛ زیرا تا زمانی که دادگاه‌های ایران حکم طلاق و فسخ نکاح را تنفیذ و تأیید نکنند و به عبارت بهتر، تا زمانی که صیغه شرعیِ مربوط به طلاق جاری نشده باشد، زن از نگاه قوانین ایران هم‌چنان در نکاح شوهر باقی می‌ماند. بنابراین، تمامیِ محدودیت‌هایی که در مورد زن شوهردار وجود دارد، در مورد او نیز وجود خواهد داشت.
ثبت طلاق ایرانیان مقیم خارج از کشور چگونه صورت می‌گیرد؟
پس از صدور حکم طلاق و تأیید آن توسط دادگاه‌های ایران (البته در صورت صدور آن توسط دادگاه‌های خارج از ایران)، اشخاص باید برای ثبت آن اقدام نمایند. مطابق تبصره ماده 15 قانون حمایت خانواده، ثبت طلاق ایرانیان مقیم خارج از کشور، در کنسولگری‌های جمهوری اسلامی ایران به درخواست کتبی زوجین یا زوج با ارائه گواهی اجرای صیغه طلاق توسط اشخاص صلاحیت‌دار که با پیشنهاد وزارت امور خارجه و تصویب رئیس قوه قضاییه به کنسولگری‌ها معرفی می‌شوند، امکان‌پذیر است. در این مورد، باید توجه داشت که ثبت طلاق رجعی منوط به انقضای مدت عده خواهد بود. در طلاق بائن نیز، زوجه می‌تواند طلاق خود را با درخواست کتبی و ارائه گواهی اجرای صیغه طلاق توسط اشخاص صلاحیت‌دار فوق در کنسولگری ثبت نماید. در مواردی که طلاق به درخواست زوج ثبت می‌گردد، زوجه می‌تواند با رعایت این قانون برای مطالبه حقوق قانونی خود به دادگاه‌های ایران مراجعه کند. بنابراین، باید برای ثبت طلاق به دفاتر نمایندگی ایران در خارج از کشور مراجعه شود.
انواع طلاق ایرانیان خارج از کشور
طلاق خواه به درخواست ایرانیان مقیم داخل کشور و خواه به درخواست ایرانیان مقیم خارج از کشور صورت پذیرد، سه نوع دارد:
الف. طلاق توافقی
ب. طلاق به درخواست زوج
پ. طلاق به درخواست زوجه
طلاق غیابی به چه معنا است؟
احکام صادره از سوی دادگاه‌ها ممکن است که حضوری یا غیابی باشد. مطابق ماده 303 قانون آیین دادرسی مدنی، احکامی که از سوی دادگاه‌ها صادر می‌شود، حضوری است، مگر این‌که خوانده یا وکیل یا قائم‌مقام یا نماینده قانونی وی در هیچ یک از جلسات دادگاه حاضر نشده باشد و به طور کتبی از خود دفاع نکرده باشد و یا اخطاریه به صورت واقعی ابلاغ نشده باشد. به عبارت بهتر، در حالت اخیر حکم صادره غیابی خواهد بود. حال، اگر حکمی که به صورت غیابی صادر می‌شود، در خصوص موضوعی هم‌چون طلاق صادر شده باشد، می‌توان گفت که طلاق به صورت غیابی بوده است. در این حالت، حکم صادره ظرف مهلت مقرر در قانون قابل واخواهی خواهد بود.
