دیه مال معینی است که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو یا منفعت، یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد مقرر شده است.
قانونگذار در ماده 445 قانون مجازات اسلامی به تعریف دیه پرداخته است که بر اساس آن « دیه مقدار مال معیّنی است و در شرع مقدس به سبب جنایت غیر عمدی بر نفس ، عضو یا منفعت یا جنایات عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد ، مقرر شده است » . مطابق تعریف دیه در این ماده ، می توان گفت شرایط تعیین دیه شامل دو مورد زیر است :
اول ؛ در مورد جرایم عمدی است که به دلایلی منجر به قصاص نمی شوند . مانند حالتی که قتلی صورت گیرد و خانواده مقتول با قاتل توافق کنند و به جای قصاص ، مطالبه دیه نمایند .
حالت دوم زمانی است که جرایم غیر عمدی ( شامل جرم شبه عمد و جرم خطای محض ) صورت گرفته باشد که در این صورت نیز مرتکب با پرداخت دیه مجازات می شود .
انواع دیه
مطابق قانون مجازات اسلامی می توان انواع دیه را چنین تقسیم بندی نمود :
دیه قتل :
دیه ای معادل یک دیه کامل انسان دارد که نرخ دیه هر سال توسط قوه قضاییه تعیین می شود . بنابراین ، در صورتی که شخصی انسانی را به قتل برساند و مجازات دیه برای آن تعیین شده باشد ، باید دیه ای معادل دیه یک انسان کامل به وی بپردازد . البته در این خصوص تفاوت در میزان دیه زن و مرد نیز مورد توجه قرار خواهد گرفت .
دیه اعضای بدن :
یکی دیگر از انواع دیه ، دیه اعضای بدن است . در صورتی که از یک عضو تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد ، از بین بردن آن دیه کامل دارد و در صورتی که از یک عضو دو عدد موجود باشد ، از بین بردن یکی از آنها نصف دیه کامل و از بین بردن هر دوی آنها دیه کامل خواهد داشت .
مطابق قانون مجازات اسلامی ، از بین بردن اعضای بدن دیه مشخص و معین دارد که به تفصیل اشاره شده اند . به عنوان مثال دیه مو ، دیه ی چشم، دیه بینی ، دیه لاله گوش ، دیه لب ، دیه زبان ، دیه دندان ، دیه گردن ، دیه فک ، دیه دست و پا ، دیه ستون فقرات و غیره به صورت کامل در قانون ذکر شده است .
دیه منافع اعضاء :
در صورتی که شخصی مرتکب جنایتی بر دیگری شود که به موجب آن فرد برخی از حواس خود را از دست بدهد ، باید دیه منافع آن عضو را بپردازد . ( به عبارت دیگر منفعتی که از برخی از اعضا حاصل می شود مثلا منفعت شنیدن توسط گوش مختل شود ؛ اما خود گوش آسیبی نبیند ) . مطابق قانون مجازات اسلامی ، دیه منافع شامل مواردی همچون دیه عقل ، دیه شنوایی ، دیه بینایی ، دیه بویایی و دیه صوت و گویایی است .
دیه جراحات :
در صورتی که شص مرتکب جنایتی بر دیگری شود و به موجب آن جراحتی بوجود آید باید دیه جراحات وارده را بپردازد که میزان این دیه به نسبت میزان جراحت وارد شده و بنا به تشخیص پزشکی قانونی مقدار آن مشخص خواهد شد . مانند دیه خراش ، کبودی ، تورم و … که مصادیق آن در مواد 701 الی 707 قانون مجازات اسلامی مشخص شده اند .
میزان دیه زن و مرد
برای بررسی این موضوع که میزان دیه زن و مرد براساس قانون به چه میزان است باید گفت که قانونگذار برای حمایت از زنان علی الاصول زنان سرپرست خانواده قانونی را تصویب کرد تا از طریق بیمه زن و مرد در برخی موارد دارای دیه یکسان باشند .
بر همین براساس قانون بیمه اجباری ، مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل ثالث که در سال 1387 تصویب شد و مدتی به صورت آزمایشی اجرا شد . اما اخیرا شورای نگهبان ، برابری دیه زن و مرد در حوادث رانندگی از سوی بیمه را تایید کرد و از حالت آزمایشی خارج می شود . همچنین باید این را در نظر گرفت که بر اساس ماده 550 قانون مجازات اسلامی مقدار دیه قتل عمد و غیر عمد زن ، نصف دیه مرد می باشد .
دیه برابر زن و مرد
براساس قوانین جدید در قانون بیمه شخص ثالث ، شرکت های بیمه و صندوق تامین خسارت های بدنی موظف به پرداخت دیه زن و مرد به مقدار یکسان شده اند . اما باید توجه داشت که این قانون صرفا مربوط به حوادث رانندگی و شرکت های بیمه می باشد .
در واقع بیمه کننده موظف است ، در ایفای تعهدات درج شده در این قانون ، خسارت وارد شده را بدون در نظر گرفتن جنسیت و دین تا سقف تعهدات بیمه آن را پرداخت نماید . مراجع قضائي موظفند در انشاي حكم پرداخت ديه ، مبلغ مازاد بر ديه موضوع اين ماده را به عنوان بيمه حوادث درج كنند . ( ماده 10 قانون بيمه شخص ثالث )
این قانون به صورت آزمایشی در ابتدا اجرا شد و سپس با تایید ماده 10 قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسیله نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث از سوی شورای نگهبان در واقع پرداخت دیه برابر برای زن و مرد از سوی بیمه دائمی شد .
نکته قابل توجه این که برابری دیه زن و مرد تنها برای حوادث رانندگی قابل اجرا بوده و درخصوص سایر دیه ها نمی باشد . به طور مثال : اگر زن مسلمانی به صورت عمدی به قتل برسد یا به صورت غیر عمدی در هر صورت دیه زن نصف دیه مرد مسلمان است .
نرخ دیه کامل انسان در سال های مختلف
سال | مبلغ دیه در ماه های غیر حرام | مبلغ دیه در ماه های حرام |
1389 | 45 میلیون تومان | 60 میلیون تومان |
1390 | 67 میلیون تومان | 90 میلیون تومان |
1391 | 94 میلیون تومان | 125.3 میلیون تومان |
1392 | 113 میلیون تومان | 150.6 میلیون تومان |
1393 | 150 میلیون تومان | 200 میلیون تومان |
1394 | 165 میلیون تومان | 220 میلیون تومان |
1395 | 190 میلیون تومان | 253 میلیون تومان |
1396 | 210 میلیون تومان | 280 میلیون تومان |
1397 | 231 میلیون تومان | 308 میلیون تومان |
1398 | 270 میلیون تومان | 360 میلیون تومان |
1399 | 330 میلیون تومان | 440 میلیون تومان |
پرداخت کننده دیه
شاید بسیاری از ما در مقابل این پرسش که چه کسی مسئول پرداخت دیه است بگوییم کسی که قتل را انجام داده است. اما این درست نیست، این فقط یکی از روشهای پرداخت دیه به حساب میآید. در قتل عمد و شبهعمد پرداخت دیه با خود فرد مجرم است اما اگر قتل به دلیل خطای محض صورت گیرد و به قاضی هم ثابت شود که خطای محض بوده است، اقوام مرد خانواده باید دیه را پرداخت کنند.
اقوام مرد مجرم که قانون آنان را عاقله مینامند زمانی مسئول پرداخت دیه می شوند که یکی از این افراد بعد از آنکه قاتل اقرار کرد که قتل به دلیل خطای محض صورت گرفته است، وی را تایید کند، به این ترتیب خود فرد به عنوان عاقله مسئول پرداخت دیه است.
در این باره یک نکته را لازم است بدانید و آن زمانی است که مجرم قتل را در اثر خطای محض اعتراف کند اما عاقله که یکی از اقوام اوست، اعلام کنند که این قتل در اثر خطای محض نبوده است، در این شرایط مجرم باید دیه را بپردازد و مسئولیت از عاقله ساقط میشود.
عاقله در لغت به معنای نگهدارنده و مواظبتکننده است و در اصطلاح فقهی به خویشاوندان و نزدیکان مذکر شخصی گفته میشود که مرتکب قتل خطای محض یا جرح شده است که در شرایط خاصی باید دیهی آن قتل یا جرح را بپردازد.
در تعریف قانونی عاقله آمده است: عاقله عبارت است از پدر، پسر و بستگانِ ذکور (مذکر) نَسَبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث. همهی کسانی که در زمان فوت میتوانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه هستند.
عاقله باید مرد باشد، پس زنان عاقله محسوب نمیشوند. عاقله باید رابطهی نسبی پدری و مادری یا پدری با مجرم داشته باشد، بنابراین مردانی که از طریق مادر با مجرم خویشاوند هستند مانند دایی جزءِ عاقله به حساب نمیآیند.
طبق قانون عاقله در صورتی مسئول پرداخت دیه است که علاوه بر داشتن نسب مشروع، عاقل و بالغ بوده و تمکن مالی داشته باشد. پس صغار، مجانین، کسانی که نسب مشروع نداشته باشند و معسر بهعنوان عاقله از پرداخت دیه معاف هستند.
مسئولیت عاقله در پرداخت دیهی جنایات خطای محض منوط به آن است که جرم با اقرار مرتکب ثابت نشده باشد و دیه از میزان خاصی پایینتر نرود که این میزان عبارت است از دیهی موضحه، پس پرداخت دیهی کمتر از موضحه برعهدهی خود مرتکب جرم است. (موضحه جراحتی است که پوست نازک روی استخوان را کنار زند و استخوان را آشکار کند. این جراحت موجب پنجصدم دیهی کامل است)
مهلت پرداخت دیه
اینطور نیست که وقتی حکم دیه صادر شد، فرد محکوم وقت زیادی برای پرداخت آن داشته باشد بلکه در قانون مهلت پرداخت دیه در موارد مختلف از زمان وقوع قتل مشخص شده است.
مهلت پرداخت دیه از زمان وقوع جنایت به ترتیب زیر است؛ مگر آنکه طرفین دعوا به نحو دیگری با هم تراضی کرده باشند که در این صورت بر مبنای توافق طرفین اقدام میشود؛ و پرداخت هریک از انواع دیه بر مبنای قیمت زمان پرداخت محاسبه میشود.
- در جنایات عمدی، ظرف یک سال قمری.
- در جنایات شبهعمد، ظرف دو سال قمری (هرسال نصف دیه باید پرداخت شود).
- در جنایات خطای محض، ظرف سه سال قمری (هرسال یکسوم دیه باید پرداخت شود).
نکتهی قابل توجه آن است که هرگاه پرداختکنندهی دیه در بین مهلتهای مقرر نسبت به پرداختِ تمام یا قسمتی از دیه اقدام کند، دریافتکننده مکلف به قبول آن است.
دریافت کننده دیه
چند گروه میتوانند جزءِ دریافتکنندگان دیه قرار بگیرند:
مجنیعلیه
در درجهی اول خود قربانی یا مجنیعلیه -چنانچه نمرده باشد- دیه را دریافت میکند.
ورثهی مقتول
هرگاه مجنیعلیه کشته شود دیه جزءِ ترکهی او محسوب میشود و ورثهای که در زمان مرگ زنده بودند برمبنای قوانین ارث از دیه ارث میبرند. در صورتی که قاتل از ورثهی مقتول باشد چنانچه قتل عمدی باشد از کلیهی اموال و نیز از دیهی وی ارث نمیبرد و در صورتی که قتل شبهعمد یا خطای محض باشد از دیهی وی ارث نمیبرد.
اگر قتل در ماه حرام اتفاق افتاده باشد دیه در صورتی تعلق میگیرد که اولیای دم خواهان دریافت دیه به جای قصاص باشند. درباره تمایل اولیای دم به قصاص نیز بد نیست بدانید که همین طوری افراد نمیتوانند تقاضای قصاص داشته باشند بلکه یک استثنا در این باره وجود دارد و آن اینکه هرگاه زنی توسط یک مرد در یکی از ماههای حرام به قتل برسد و اولیای دم زن، خواهان قصاص باشند باید فاضل دیه زن را پرداخت کنند
بیتالمال
مطابق روایات و فقه اسلامی، امام وارث کسی است که وارث ندارد، بنابراین در تمام مواردی که شخصی کشته میشود و ورثهای برای دریافت دیه ندارد دیهی او به امام (بیتالمال) میرسد.
ازآنجاکه هر کس بمیرد و وارثی نداشته باشد امام (بیتالمال) وارث اوست، پرداختکنندهی دیه جرایم خطایی او (اعم از قتل و غیر قتل) نیز، در صورت نبودن عاقله برعهدهی بیتالمال خواهد بود. طبق قانون «در صورتی که مرتکب دارای عاقله نباشد یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیتالمال پرداخت میشود. در این مورد فرقی بین دیهی نفس و غیر آن نیست.» پس بر اساس قانون پرداخت دیهی جرایم خطایی از بیتالمال مشروط به نداشتن عاقله یا عدم تمکن آنها برای پرداخت دیه است، زیرا اگر عاقله، باوجود توانایی در پرداخت دیه، از پرداخت امتناع کنند، بیتالمال وظیفهای در پرداخت دیه نخواهد داشت، زیرا با بودن خویشاوندان شخص، بیتالمال وارث شخص خطاکار محسوب نمیشود که در مقابل آن مسئول پرداخت دیهی وی هم باشد. علاوه بر این مورد، در موارد دیگری نیز بیتالمال مسئول پرداخت دیه است ازجمله پرداخت دیهی کسی که در اثر ازدحام جمعیت کشته شود یا جسد وی در خیابان پیدا شود. در این مورد قانون بیان میکند: «اگر شخصی به قتل برسد و قاتل شناخته نشود و یا براثر ازدحام کشته شود دیه از بیتالمال پرداخته میگردد.»
تغلیظ دیه
در اسلام برخی مکانها و زمانها حرمت خاصی دارد و مسلمانها حق ندارند در آن زمان و مکان به کسی آسیب برسانند و در صورت بروز آن، سختتر مجازات میشوند و به عبارت حقوقی، جریمه آنها تغلیظ یا تشدید میشود. در قانون مجازات این مورد شامل چهار ماه قمری است. یعنی اگر در یکی از ماههای رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرم دست به جنایت بزند به رقم دیه پرداختی یکسوم اضافه میشود. این مورد درباره همه انواع قتل صدق میکند.
صدمه و فوت در یک ماه
اگر کسی در ماه عادی صدمه ببیند، اما در ماه حرام فوت کند، یا برعکس، دیه متفاوت تعیین میشود. پرداخت دیه وابسته به این است که صدمه وارده و فوت هر دو در یکی از ماههای حرام یا در اماکن مقدسه واقع شده باشند. یعنی به طور مثال صدمه در ماه رجب وارد آمده و مصدوم در همان ماه فوت کند. بنابراین اگر صدمه وارده در ماه محرم و فوت فرد در ماه صفر انجام پذیرد، این امر موجب تغلیظ قرار نمیگیرد. اما اگر صدمه در ماه ذیحجه وارد آمده و فرد در ماه محرم فوت کرده باشد، دیه تغلیظ و تشدید میشود.
نحوه محاسبه دیه
میزان دیهای که باید پرداخت شود بر اساس عوامل مختلفی متفاوت است که مختصرا به آنها اشاره میکنیم.
۱. بر اساس نوع صدمه
هرگاه آسیبی که از طرف جانی به قربانی وارد شده است باعث سلب حیات (مرگ) شود میزان دیهای که پرداخت میشود در مقایسه با حالتی که موجب مرگ نشده اما آسیبی به یکی از اعضا یا منافع او وارد کرده است یا موجب جراحتی در بدن او شده، متفاوت است.
۲. بر اساس جنسیت
یکی دیگر از عوامل مهمی که در تعیین میزان دیه نقش بسزایی دارد جنسیت قربانی است.
بر اساس قانون، دیهی قتلِ زن، نصف دیهی مرد مسلمان است و در اعضا و منافع تا کمتر از ثلث دیهی کامل مرد یکسان است و چنانچه ثلث یا بیشتر شود دیهی زن به نصف تقلیل مییابد. به بیان سادهتر تا زمانی که دیهی زن در جنایت بر اعضا و منافع کمتر از یکسوم دیهی کامل باشد دیهی زن و مرد برابر است اما زمانی که میزان دیه یکسوم یا فراتر رود دیهی زن به نصف دیهی مرد کاهش پیدا میکند؛ اما قانونگذار در قانون جدید برای رفع چنین تبعیضی تبصرهای وضع نموده است که به موجب آن در تمام جنایاتی که مجنیعلیه مرد نیست مابهالتفاوت دیه تا سقف دیهی کامل مرد از صندوق تأمین خسارتهای بدنی پرداخت میشود.
۳. بر اساس زمان و مکان ارتکاب جرم
مطابق قانون مجازات اسلامی، هرگاه اقدام مرتکب و فوت مجنیعلیه هر دو در ماههای حرام (محرم، رجب، ذیالقعده و ذیالحجه) یا در محدودهی حرم مکهی مکرمه واقع شود خواه جنایت عمدی باشد یا غیرعمدی، علاوه بر دیهی نفس، یکسوم به اصل دیه افزوده میشود. به این امر تغلیظ دیه میگویند. سایر مکانهای مقدس و متبرک و سایر زمانها مشمول حکم تغلیظ دیه نیست.
فلسفهی تغلیظ دیه حفظ حرمت ماههای حرام و حرمت اماکن مقدسه است. بهطور مثال چنانچه شخصی در ماه محرم اقدام به کشتن انسانی نماید علاوه بر پرداخت اصل دیهی کامل باید یکسوم دیه را نیز بپردازد. (دیهی کامل+ یکسوم دیهی کامل)
لازم به ذکر است که در حکم تغلیظ دیه، تفاوتی میان بالغ و غیر بالغ، زن و مرد، مسلمان و غیرمسلمان نیست. همچنین در مواردی که عاقله یا بیتالمال مسئول پرداخت دیه هستند حکم تغلیظ دیه جاری خواهد بود. تغلیظ دیه مخصوص قتل نفس است و در جنایت بر اعضا و منافع حتی اگر دیهی کامل داشته باشند جاری نیست.
ارش چیست ؟
طبق ماده 446 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 92 ارش به این صورت تعریف شده است : ” ارش ، دیه غیرمقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجنیٌ علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند . مقررات دیه مقدر در مورد ارش نیز جریان دارد مگر اینکه در این قانون ترتیب دیگري مقرر شود ” .
بنابر این ماده می تواند در تعریف ارش گفت که ارش ، میزان خسارتی که باید بابت صدمه به عضوی از بدن پرداخت شود که مقدار آن در قانون مشخص نشده است . برای مثال دیه دست در قانون مشخص است اما دیه رگ عصبی دست مشخص نشده است . خسارتی که بابت رگ عصبی پرداخت می شود چون مقدار آن به طور مستقیم توسط قانون گذار مشخص نشده است ، ارش نامیده می شود .
نحوه محاسبه ارش
در همان ماده 446 قانون مجازات اسلامی قانون گذار نحوه محاسبه ارش را مشخص کرده است . طبق این ماده ارش را می توان با توجه به موارد زیر مشخص کرد :
ابتدا قاضی موضوع را به کارشناس ارجاع می دهد تا کارشناس میزان خسارت وارد شده را مشخص کند . قاضی با توجه به 4 مورد میزان ارش را مشخص می کند :
1- نظر کارشناس
2- نوع و کیفیت جنایت
3- تاثیر جنایت بر سلامت قربانی
4- میزان خسارت وارد شده به قربانی با توجه به میزان دیه مشخص شده . مثلا میزان خسارت وارد شده به تاندون دست با توجه به میزان دیه دست تعیین می شود .
قاضی با در کنار هم قرار دادن موارد بالا میزان ارش را محاسبه می کند .
دیه به ارث میرسد
برابر قانون مجازات اسلامی دیه به ارث میرسد. یعنی زمانیکه شخصی کشته شود و برابر قانون، ولی دم تقاضای دریافت دیه کند، این دیه به تمام وراث مقتول به جز بستگان مادری وی ارث میرسد آن هم به همان شیوهای که بقیه اموال وی بین وراث تقسیم میشود. این را نیز بدانید که وقتی چند نفر در قتلی دست داشته باشند همه افردی که در این جرم شریک بودهاند در پرداخت دیه نیز شریک هستند و به طور مساوی باید سهم خود را از دیه پرداخت کنند.
موسسه حقوقی بین المللی عدالت آریایی با بهره گیری از بهترین وکیل کیفری تهران تا انتهای مسیر حقوقی همراه شماست.
منبع: گوگل