یکی از پرسش‌هایی که همواره برای افراد فاقد تخصص حقوقی مطرح می‌شود این است که «آیا می‌توان مجازات حبس را خرید؟» معنای حقوقیِ این پرسش آن است که چگونه می‌توان حبس را به جزای نقدی تبدیل کرد؟ برای پاسخ به این سوال می‌توان به وکیل حقوقی مجرب و مشاوره با او مراجعه نمود. در این نوشتار تصمیم داریم که شما را با جزای نقدی، انواع جزای نقدی، شرایط تبدیل حبس به جزای نقدی و … آشنا کنیم. با ما همراه باشید.
جزای نقدی چیست؟
در هر جامعه‌ای برخی از امور وجود دارند که اعضای جامعه نمی‌توانند آن‌ها را انجام دهند. برخی از مواقع به‌قدری بر ممنوعیت انجام این امور تأکید می‌شود که قانون‌گذار اقدام به جرم‌انگاری آن‌ها می‌کند؛ یعنی اعلام می‌کند که اگر شخصی این امور را انجام دهد، با مجازات قانونی مواجه خواهد شد. مطابق ماده 14 قانون مجازات اسلامی، مجازات‌ها به چهار نوع تقسیم می‌شوند؛ حد (مجازات‌هایی مانند حبس ابد و سنگسار)، قصاص، دیه و تعزیر. منظور از تعزیر، مجازات‌هایی مانند حبس و جزای نقدی است که میزان آن‌ها در شرع مشخص نشده است و خود قانون‌گذار میزان آن‌ها را تعیین می‌کند. بنابراین، جزای نقدی نوعی مجازات است که در قبال ارتکاب یک رفتار ممنوعه اِعمال می‌شود و میزان آن را قانون‌گذار تعیین می‌کند. به طور مثال وقتی بابت یک جرمی که ملزم به پراخت دیه هستید به وکیل دیه مراجعه می کنید می توانید با کمک وکیل و پرداخت دیه از شاکی رضایت بگیرید اما در جزای نقدی برخلاف دیه که به شخص زیان‌دیده پرداخت می‌شود، به خزانه دولت واریز می‌شود.
از جمله جرایمی که مجازات آن جزای نقدی است، می‌توان به جرم توهین اشاره نمود. مطابق ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، اگر شخصی به دیگران توهین کند، به پرداخت جزای نقدی از 6 میلیون تا 24 میلیون تومان محکوم می‌شود.
انواع جزای نقدی
جزای نقدی بر دو نوع است. در برخی از مواقع، جزای نقدی مجازات اصلیِ یک جرم است؛ یعنی در قانون به صراحت مشخص شده است که اگر هر یک از اعضای جامعه مرتکب فلان رفتار شود، به پرداخت جزای نقدی محکوم می‌شود. به عنوان نمونه، اگر شخصی مرتکب جرم توهین یا تهمت شود، مطابق مواد 608 و 697 قانون مجازات اسلامی به پرداخت جزای نقدی (از 6 میلیون تا 24 میلیون تومان) محکوم می‌شود. در برخی از موارد نیز جزای نقدی مجازات قانونی و اصلیِ یک جرم نیست، بلکه مجازات اصلیِ جرم حبس است، اما قاضی با استفاده از ظرفیت‌های قانونی، در مرحله صدور حکم این مجازات حبس را به جزای نقدی تبدیل می‌کند. بنابراین، در حالت نخست، جزای نقدی مجازات قانونیِ یک رفتار مجرمانه است و در حالت دوم، جزای نقدی مجازات قضاییِ یک رفتار مجرمانه می‌باشد.
موارد تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی
حال که با معنای جزای نقدی و انواع آن آشنا شدیم، باید به این پرسش پاسخ دهیم که مقام قضایی در هنگام صدور حکم با استفاده از چه ظرفیت‌هایی می‌تواند مجازات حبس را به جزای نقدی تبدیل کند؟ به عبارت بهتر، باید به بررسیِ ظرفیت‌های قانونیِ تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی بپردازیم. مطابق قانون، قاضی می‌تواند از دو جهت، مجازات حبس را به جزای نقدی تبدیل کند. این دو جهت به شرح زیر است:
الف. از باب تخفیف مجازات
مطابق ماده 37 قانون مجازات اسلامی، چنانچه در پرونده‌ای یک یا چند جهت از جهات تخفیف وجود داشته باشد، دادگاه می‌تواند مجازات قانونیِ متهم را به مجازاتی که به حال او مناسب‌تر باشد، تبدیل کند. مطابق این ماده، امکان تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی از باب تخفیف مجازات وجود دارد. به عنوان نمونه، اگر شخصی به 5 سال حبس یا کم‌تر از آن محکوم شده باشد و برخی از جهات تخفیف در پرونده او وجود داشته باشد، قاضی می‌تواند مجازات حبس او را به جزای نقدی تبدیل نماید. اشاره به این نکته ضروری است که تبدیل مجازات به جزای نقدی از باب تخفیف مجازات، منحصر به مجازات حبس نیست. مثلاً اگر مجازات قانونیِ جرم ارتکاب‌یافته، مصادره اموال باشد و در پرونده، یک یا چند جهت از جهات تخفیف وجود داشته باشد، قاضی می‌تواند این مجازات را نیز به جزای نقدی تبدیل کند.
ب. به عنوان مجازات جایگزین حبس
ظرفیت قانونیِ دیگری که برای تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی پیش‌بینی شده، مجازات‌های جایگزین حبس است. مجازات‌های جایگزین حبس که در مواد 64 تا 87 قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده‌اند، مواردی هم‌چون ارائه خدمات عمومی رایگان و جزای نقدی را شامل می‌شود. بنابراین، این امکان نیز وجود دارد که در صورت وجود شرایط قانونی، مجازات حبس از باب مجازات‌های جایگزین حبس به جزای نقدی تبدیل شود.
شرایط تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی
همانطور که در بند پیشین مورد اشاره قرار گرفت، مطابق قانون، از دو جهت امکان تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی وجود دارد. در هر یک از این موارد، باید شرایطی وجود داشته باشد تا قاضی بتواند مجازات حبس را به جزای نقدی بدل سازد. بنابراین، باید به‌صورت جداگانه به بیان شرایط مربوط به هر یک از این موارد پرداخته شود. این شرایط به شرح زیر است:
شرایط تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی از باب تخفیف مجازات
برای این‌که قاضی بتواند از باب تخفیف، مجازات حبس را به جزای نقدی تبدیل کند، باید یک یا چند جهت از جهات تخفیف در پرونده وجود داشته باشد. مطابق ماده 38 قانون مجازات اسلامی، جهات تخفیف عبارتند از:
الف. گذشت شاکی یا مدعی خصوصی.
ب. همکاری مؤثر متهم در شناسایی شرکاء یا معاونان، تحصیل ادله یا کشف اموال و اشیاء حاصله از جرم یا به کار رفته برای ارتکاب آن.
پ. اوضاع و احوال خاص مؤثر در ارتکاب جرم، از قبیل رفتار یا گفتار تحریک‌آمیز بزه‌دیده یا وجود انگیزه شرافتمندانه در ارتکاب جرم.
ت. اعلام متهم قبل از تعقیب یا اقرار مؤثر وی در حین تحقیق و رسیدگی.
ث. ندامت، حسن سابقه و یا وضع خاص متهم از قبیل کهولت یا بیماری.
ج. کوشش متهم به‌منظور تخفیف آثار جرم یا اقدام وی برای جبران زیان ناشی از آن.
چ. خفیف‌بودن زیان وارده به بزه‌دیده یا نتایج زیان‌بار جرم.
ح. مداخله ضعیف شریک یا معاون در وقوع جرم.
شرایط تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی به عنوان مجازات جایگزین حبس
برای تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی به عنوان مجازات جایگزین حبس باید شرایط زیر وجود داشته باشد:
الف. اگر شخصی مرتکب جرم عمدی شده باشد که حداکثر مجازات قانونیِ آن سه ماه حبس است، قاضی موظف است که به جای حبس به مجازات جایگزین حبس حکم صادر کند.
ب. اگر شخصی مرتکب جرم عمدی شده باشد که حداکثر مجازات قانونیِ آن 91 روز تا 6 ماه حبس است، به جای حبس به مجازات جایگزین حبس محکوم می‌شود، مگر این‌که به دلیل ارتکاب جرم عمدی سابقه محکومیت کیفری داشته باشد و از اجرای آن 5 سال نگذشته باشد.
پ. اگر شخصی مرتکب جرم عمدی شده باشد که حداکثر مجازات قانونیِ آن بیش‌تر از 6 ماه تا یک سال حبس است می تواند با کمک یک وکیل دادگستری کیفری، دادگاه را مجاب نماید تا فرد خاطی را به مجازات جایگزین حبس محکوم کنند. اگر متهم به دلیل ارتکاب جرم عمدی سابقه محکومیت کیفری داشته باشد و از اجرای آن 5 سال نگذشته باشد، امکان حکم به مجازات جایگزین حبس وجود نخواهد داشت.
ت. اگر شخصی مرتکب جرم غیرعمدی شده باشد، چنانچه مجازات قانونیِ جرم ارتکابی کم‌تر از 2 سال حبس باشد، قاضی باید مجازات حبس او را به مجازات‌های جایگزین حبس تبدیل کند و اگر مجازات قانونیِ جرم ارتکابی بیش‌تر از 2 سال حبس باشد، تبدیل مجازات حبس به مجازات‌های جایگزین حبس، اختیاری خواهد بود.
چه نکاتی باید در خصوص مجازات‌های جایگزین حبس مدنظر قرار گیرد؟
در خصوص مجازات‌های جایگزین حبس توجه به نکات زیر ضروری است:
اولاً مجازات‌های جایگزین حبس، صرفاً در مورد مجازات حبس قابل اعمال می‌باشند. در واقع، مجازات‌های جایگزین حبس در صورتی می‌توانند مورد حکم قرار گیرند که مجازات قانونیِ جرم ارتکابی حبس باشد.
ثانیاً مجازات‌های جایگزین حبس شامل مواردی هم‌چون دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان و جزای نقدی می‌باشد و قاضی باید به هنگام صدور حکم، نوع مجازات جایگزین حبس را نیز تعیین کند. بنابراین، جزای نقدی صرفاً یکی از مجازات‌های جایگزین حبس است.
ثالثاً امکان یا عدم امکان صدور حکم به مجازات جایگزین حبس، بر اساس میزان مجازات حبس تعیین می‌شود. در جرایم عمدی، صرفاً در حالتی که حداکثر مجازات قانونیِ جرم ارتکابی تا یک سال حبس باشد، امکان تبدیل آن به مجازات جایگزین وجود دارد. در جرایم غیرعمدی چنین محدودیتی وجود ندارد. هم‌چنین، اگر شخصی مرتکب جرم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور شود و مجازات آن حبس باشد، امکان تبدیل حبس به مجازات جایگزین حبس وجود ندارد؛ فارغ از این‌که میزان مجازات حبس این جرم ارتکابی چقدر باشد.
میزان جزای نقدی
میزان جزای نقدی در هر یک از موارد فوق به این شرح است:
الف. در مواردی که جزای نقدی، مجازات اصلیِ یک جرم است، میزان آن به‌طور دقیق در قانون مشخص می‌شود. به عنوان نمونه، مطابق ماده 697 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، مجازات جرم تهمت (افترا) بیش از 6 میلیون تا 24 میلیون تومان جزای نقدی است.
ب. در مواردی که جزای نقدی، مجازات اصلیِ یک جرم نیست، اگر در اثر تخفیف، مجازات حبس به جزای نقدی تبدیل شده باشد، میزان آن براساس مجازات اصلی تعیین می‌شود. به عنوان نمونه، اگر شخصی مرتکب جرمی شده باشد که مجازات آن، بیش‌تر از 2 تا 5 سال حبس است، قاضی می‌تواند در صورت وجود یک یا چند جهت از جهات تخفیف، مجازات او را به جزای نقدی به میزان بیش از 24 میلیون تا 50 میلیون تومان تبدیل کند.
در مواردی که جزای نقدی به عنوان مجازات جایگزین حبس مورد حکم قرار می‌گیرد، میزان آن، یک هشتم تا یک چهارم درآمد روزانه شخص محکوم خواهد بود. تعداد روزهایی که میزان مشخص‌شده به عنوان جزای نقدی از درآمد روزانه شخص محکوم کسر می‌شود، براساس میزان مجازات اصلی تعیین می‌شود. به عنوان نمونه، اگر شخصی مرتکب جرمی شده باشد که مجازات اصلیِ آن حداکثر 3 ماه حبس است، میزان تعیین‌شده (یعنی یک هشتم تا یک چهارم درآمد روزانه) تا 180 روز به عنوان جزای نقدی از درآمد شخص محکوم کسر می‌شود (ماده 85 قانون مجازات اسلامی).
تقاضای مهلت برای پرداخت جزای نقدی
پس از اتمام رسیدگی و صدور حکم مبنی بر پرداخت جزای نقدی، شخص محکوم موظف به پرداخت جزای نقدی به صندوق دولت است. اگر او از پرداخت جزای نقدی خودداری نماید، مطابق ماده 529 قانون آیین دادرسی کیفری، اموال وی توسط مرجع اجرای حکم، شناسایی می‌شود و پس از توقیف، با رعایت مقررات راجع‌به مستثنیات دین به فروش می‌رسد و به این نحو، حکم صادره از محل فروش این اموال اجرا می‌شود. در صورت فقدان مال یا عدم شناسایی آن، مرجع اجرای حکم می‌تواند با توقیف بخشی از حقوق طبق قانون اجرای احکام مدنی و یا تمام یا بخشی از سایر درآمدهای محکومٌ‌علیه، برای وصول جزای نقدی اقدام نماید.
این امکان قانونی برای متهم وجود دارد که حتی قبل از قطعی‌شدن حکم صادره، تقاضای تقسیط جزای نقدی را کند. در این حالت، اگر دادگاه توانایی او برای پرداخت اقساط را احراز کند، می‌تواند با اخذ تأمین مناسب از او، تقاضای تقسیط را بپذیرد. مطابق تبصره ماده 530 قانون آیین دادرسی کیفری، دعوای تقسیط باید به صورت مستقل مطرح شود. هم‌چنین، مطابق ماده 532 این قانون، اگر حکم مبنی‌بر تقسیط جزای نقدی صادر شود، اما شخص محکوم اقساط را به موقع نپردازد، با اعلام قاضی اجرای حکم، حکم تقسیط توسط دادگاه صادرکننده حکم قطعی لغو می‌شود.
سخن پایانی
مراجعه به اشخاصی که در حوزه وکالت فعالیت دارند و به عبارتی، مشاوره حقوقی با یک وکیل دادگستری می‌تواند موجب اطلاع بیش‌تر از ظرفیت‌های قانونی که برای تبدیل مجازات حبس به جزای نقدی پیش‌بینی شده است، گردد. ضمن این‌که این موضوع می‌تواند به اصلاح باورهایی هم‌چون امکان خریدن حبس نیز کمک کند؛ زیرا همانطور که ملاحظه شد، خریدن حبس هیچ مبنای قانونی ندارد و آن‌چه که وجود دارد، صرفاً تبدیل حبس به جزای نقدی است که تحقق آن منوط به وجود شرایط قانونی است.
