«دیه» از واژه‌ها و اصطلاحاتی است که کم‌تر شخصی را می‌توان پیدا کرد که با آن ناآشنا باشد. نکات حقوقیِ بسیار مهمی پیرامون دیه وجود دارد که این نکات حقوقی، به صورت پراکنده در قوانین و مقررات مختلف مورد اشاره قرار گرفته است. در این نوشتار، به بررسیِ چیستیِ دیه، تعریف ارش، جرایم مستوجب دیه، مهلت پرداخت دیه، مراجع صالح برای طرح دعاوی مربوط به دیه، مزایای پیگیری دعاوی مرتبط با دیه از طریق وکیل دیه و … پرداخته خواهد شد.
دیه چیست؟
در هیچ جامعه‌ای این امکان وجود ندارد که انسان‌ها بتوانند آزادانه هر رفتاری را که می‌خواهند، انجام دهند. از این رو، در هر جامعه‌ای، می‌توان فهرستی از رفتارهایی را ملاحظه نمود که توسط قانون‌گذار ممنوع اعلام شده‌اند. جرایم، نمونه‌ای از رفتارهای ممنوعه هستند که اگر اعضای جامعه مرتکب آنها شوند، با مجازات مواجه خواهند شد. به عنوان نمونه، رفتارهایی مانند قتل و سرقت جرم محسوب می‌شوند. بنابراین، اگر شخصی به صورت عمدی یک انسان را به قتل برساند یا اموال دیگران را برباید، با مجازات‌هایی مانند قصاص و حبس مواجه خواهد شد.
مطابق ماده 14 قانون مجازات اسلامی، دیه نوعی مجازات است. این مجازات کیفری است که بر اشخاصی اِعمال میشود که مرتکب «جنایت» شده باشند. جنایت نوعی جرم است که در نتیجة آن به نفس (جان)، اعضاء (مانند دست، پا، سر، گوش و …) و منافع (یعنی بینایی، بویایی، شنوایی و …) یک انسان دیگر صدمه وارد میشود. به عنوان نمونه، شخصی که یک انسان را به قتل می‌رساند یا او را مورد ضرب و جرح قرار می‌دهد، مرتکب جنایت شده است. جنایت ممکن است که عمدی یا غیرعمدی باشد. جنایت غیرعمدی خود به دو نوع شبه‌عمدی و خطای محض تقسیم میشود. بنابراین، دیه نوعی مجازات است که بر مرتکب جنایت اِعمال می‌گردد. برای پیگیری مجازات دیه باید به وکیل کیفری مراجعه کنید.!
دیه بر چند نوع است؟
مطابق مواد 248 و 249 قانون مجازات اسلامی، دیه ممکن است مقدر یا غیرمقدر باشد. منظور از دیه مقدار دیه‌ای است که میزان آن در شرع مشخص شده است. به عنوان نمونه، دیه نفس یک دیه مقدر می‌باشد؛ زیرا میزان آن در شرع مشخص شده است. ميزان دیه نفس که دیه کامل است، در ابتدای هر سال توسط رييس قوه قضاييه به تفصيل براساس نظر مقام رهبري تعيين و اعلام میشود. در مقابل، مراد از دیه غیرمقدر دیه‌ای است که میزان آن در شرع مشخص نشده است و دادگاه میزان آن را با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و میزان خسارت وارده و با جلب نظر کارشناس تعیین می‌کند. به دیه غیرمقدر، ارش گفته میشود. اشاره به این نکته ضروری است که در تعیین میزان ارش، به میزان دیه مقدر نیز توجه میشود.
اگر شخصی به پرداخت دیه محکوم شده باشد، چقدر برای پرداخت آن مهلت دارد؟
مطابق مواد 491 و 488 قانون مجازات اسلامی، در خصوص این‌که شخص مجرم چقدر برای پرداخت دیه مهلت دارد، در ابتدا باید به توافقی که ممکن است میان طرفین وجود داشته باشد، توجه شود. اگر هیچ توافقی در خصوص مهلت پرداخت دیه میان طرفین وجود نداشته باشد، مهلت پرداخت دیه که براساس نوع جنایت ارتکابی تعیین میشود، به شرح زیر خواهد بود:
الف. در جنایات عمدی، مرتکب جرم ظرف مدت یک سال قمری از زمان وقوع جنایت یا زمان تراضی و توافق بر پرداخت دیه، برای پرداخت آن مهلت دارد.
ب. در جنایات شبه‌عمدی، مرتکب جرم ظرف مدت دو سال قمری از زمان وقوع جنایت برای پرداخت دیه مهلت دارد. در این حالت، مرتکب باید ظرف هر سال نصف دیه‌ای را که به پرداخت آن محکوم شده است، پرداخت نماید.
پ. در جنایات خطای محض، مرتکب جرم ظرف مدت سه سال قمری از زمان وقوع جنایت برای پرداخت دیه مهلت دارد. در این حالت، مرتکب باید ظرف هر سال یک‌سوم دیه‌ای را که به پرداخت آن محکوم شده است، پرداخت نماید.
دیه باید به چه اشخاصی پرداخت شود؟
همانطور که پیش‌تر نیز ذکر شد، دیه ضمانت‌اجرای ارتکاب جنایت است. به این معنا که اگر شخصی مرتکب جنایت شده باشد، در برخی موارد موظف به پرداخت دیه است. اگر جنایت به قتل یک انسان منتهی شده باشد، مرتکب قتل باید این دیه را به اولیای‌دم مقتول پرداخت نماید. منظور از ولی‌دم همان ورثه مقتول است. به عبارت بهتر، ورثه مقتول به نسبت سهم‌الارث خود از دیه مقتول ارث می‌برند. در صورتی که جنایت موجب قتل یک انسان نشده باشد، دیه باید به خود شخص زیان‌دیده پرداخت شود.
وکیل دیه به چه کسی گفته میشود؟
مطابق ماده 656 قانون مدنی، وکیل نماینده قراردادی است که به نیابت از موکل (یعنی وکالت‌دهنده) امور حقوقیِ او را پیگیری می‌کند و در مقابل انجام این امور، اجرت دریافت می‌نماید. توجه به این نکته ضروری است که صرفاً اشخاصی که وکیل دادگستری می‌باشند، می‌توانند انجام امور حقوقیِ دیگران را عهده‌دار شوند. اشتغال به وکالت دادگستری نیز مستلزم داشتن پروانه و مجوز وکالت است که شرایط دریافت آن، در قانون پیش‌بینی گردیده است. اشخاصی که تحصیلات آکادمیک را پشت سر می‌گذارند و مدرک لیسانس حقوق را اخذ می‌کنند، می‌توانند در آزمون‌های علمیِ خاصی که پیش‌بینی شده است، شرکت نمایند و پروانه وکالت دریافت کنند. هر یک از اشخاصی که پروانه وکالت دارند، می‌توانند در حوزه موضوعات مختلف حقوقی فعالیت نمایند.
برخی از وکلای دادگستری به‌طور ویژه در حوزه موضوعات کیفری فعالیت می‌کنند. یکی از رایج‌ترین موضوعاتی که در پرونده‌های کیفری به چشم می‌خورد، دیه است. وکیل دادگستری که در این حوزه فعالیت می‌کند، تمامیِ اقدامات مربوط به مطالبه دیه از تنظیم و ثبت شکواییه، ارائه ادله و مدارک لازم برای اثبات ادعای شاکی، شرکت در جلسات رسیدگی و … را به نیابت از موکل خود انجام می‌دهد.
چه مراجعی برای رسیدگی به دعاوی مربوط به دیه صلاحیت دارند؟
با توجه به این‌که دیه نوعی مجازات است، رسیدگی به آن در صلاحیت مراجع کیفری (یعنی دادسرا و دادگاه‌های کیفری) قرار دارد. در واقع، اشخاصی که می‌خواهند برای مطالبه دیه اقدام حقوقی انجام دهند، باید شکواییه تنظیم و ثبت نمایند. پس از طرح شکایت کیفری، این شکایت در مراجع قضاییِ کیفری مورد رسیدگی قرار می‌گیرد و در نهایت، پس از انجام رسیدگی‌های مربوطه، رأی نهایی صادر میشود. پس از صدور رأی، ذی‌نفع می‌تواند براساس این‌که مطابق رأی صادره چه کسی موظف به پرداخت دیه شده باشد، برای دریافت دیه اقدام نماید.
اشاره به این نکته خالی از فایده نیست که مسؤول پرداخت دیه در موارد مختلف، متفاوت است. مسؤول پرداخت دیه که در رأی نهایی دادگاه مشخص میشود، ممکن است شخص مرتکب، عاقله مرتکب، شرکت‌های بیمه، بیت‌المال یا صندوق تأمین خسارت‌های بدنی باشد. موارد مسؤولیت هر یک از این افراد یا نهادها متفاوت است و طبیعتاً مدارک لازم برای اجرای رأی در هر یک از این موارد نیز با دیگر موارد تفاوت دارد. به عنوان نمونه، اگر یک زن توسط یک مرد به صورت عمدی به قتل برسد و قاتل به هر علت به پرداخت دیه محکوم شود، شخصی که مرتکب قتل شده است، موظف خواهد بود که نصف دیه کامل را به اولیای‌دم مقتول بپردازد. معادل تفاوت دیه مقتول تا سقف دیه کامل (یعنی نصف دیگر دیه) نیز از صندوق تأمین خسارت‌های بدنی پرداخت میشود.
مطالبه دیه از طریق وکیل دادگستری چه مزایایی دارد؟
زمانی که جنایتی واقع میشود، اولیای‌دم یا خود شخص زیان‌دیده ممکن است درصدد مطالبه دیه برآیند. آنها می‌توانند این موضوع را شخصاً پیگیری کنند یا این‌که انجام آن را به یک وکیل دادگستری واگذار نمایند. چنانچه افراد بخواهند که خودشان این موضوع را پیگیری کنند، با 2 مسئله مهم ممکن است مواجه شوند: نخست آن‌که بسیار محتمل است رسیدن به نتیجه مدت زمان زیادی به طول انجامد و دیگری آن‌که، ممکن است به جهت عدم‌آشنایی با رویه اداری و فرآیند رسیدگی به این درخواست و نیز، نداشتن اطلاعات تخصصیِ حقوقی، اقدامی را به اشتباه انجام دهند و پس از آن، مجبور شوند که برای اصلاح این اشتباه، هزینه بیش‌تری را صرف نمایند.
از این رو، چنانچه اشخاصی که تصمیم به مطالبه دیه دارند، اطلاعات حقوقیِ کافی در این مورد نداشته باشند و از رویه‌های اداری نیز به صورت کامل بی‌اطلاع باشند، مناسب‌تر و معقول‌تر این است که پیگیریِ امور حقوقی خود در حوزه مطالبه دیه را به یک وکیل دادگستری واگذار نمایند. در این مورد، ممکن است که بسیاری از اشخاص توانایی مالیِ کافی برای پیگیری پرونده از طریق وکیل دادگستری را نداشته باشند. در چنین مواردی، پیشنهاد میشود که با استفاده از مشاورة حقوقیِ تلفنی یا حضوری از تخصص افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند، استفاده نمایند تا سرعت و هزینه این رسیدگی‌های قضایی را به حداقل میزان ممکن برسانند.
اگر شخصی که به پرداخت دیه محکوم شده است، توانایی مالی برای پرداخت آن نداشته باشد، باید چه اقدامی انجام دهد؟
ممکن است شخصی به پرداخت دیه محکوم شود، اما توانایی مالی برای پرداخت آن نداشته باشد. در این حالت، او باید ظرف مدت 30 روز از ابلاغ اجراییه، ضمن ارائه صورت کلیه اموال خود، دعوای اعسار خویش را اقامه نماید. در غیر این صورت، مطابق ماده 3 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، او به تقاضای محکوم‌له (یعنی شخصی که حکم به نفع او صادر شده است) تا زمان پذیرفته‌شدن ادعای اعسار یا جلب رضایت محکوم‌له حبس میشود.
کدام یک از وراث مقتول از دیه او ارث نمی‌برند؟
همانطور که در بند پیشین مورد اشاره قرار گرفت، در مواردی که جنایت به قتل یک انسان منجر میشود، اگر مرتکب جنایت به پرداخت دیه محکوم شود، این دیه را باید به اولیای‌دم مقتول که در واقع همان ورثه او هستند، پرداخت نماید. با این حال، برخی از ورثه مقتول از دیه او ارث نمی‌برند. این افراد عبارتند از:
الف. بستگان مادریِ مقتول
مطابق تبصره ماده 452 قانون مجازات اسلامی، بستگان مادریِ مقتول از دیه او ارث نمی‌برند.
ب. شخص قاتل
اگر شخص قاتل از ورثه مقتول باشد، از دیه مقتول ارث نمی‌برد؛ خواه این قتل به صورت عمدی صورت گرفته باشد و خواه به صورت غیرعمدی. به عنوان نمونه، اگر شخصی پدر خود را به قتل برساند، از دیه پدر خود ارث نمی‌برد و در این مورد، تفاوتی ندارد که این قتل به صورت عمدی صورت گرفته باشد یا به صورت غیرعمدی.
