طبق ماده ۳۵۱ قانون مجازات اسلامی: «ولی دم، همان ورثه مقتول است به‌جز زوج یا زوجه او که حق قصاص ندارد». بنابراین، هر کسی که هنگام فوت مقتول از وی ارث می‌برد، دارای حق قصاص خواهد بود. این قاعده کلی یک استثنا دارد و آن زن یا شوهر مقتول است که اگر چه از مقتول ارث می‌برد، اما جزء اولیای دم محسوب نمی‌شود. البته اگر حق قصاص، به هر علت، به دیه تبدیل یا به مال یا حقی مصالحه شود، همسر مقتول نیز از آن ارث خواهد برد. بنابراین، اگر اولیای دم در مقابل گرفتن مالی گذشت کنند، زن و شوهر هم از آن مال ارث خواهند برد.
طبق ماده ۸۶۲ قانون مدنی طبقات ارث ۳ طبقه تقسیم می‌شوند:
طبقه اول: پدر و مادر و اولاد و اولاد.
طبقه دوم: اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها.
طبقه سوم: اعمم و عمان و حالات و اولاد آنها
نکته:اگر حتی یک نفر از طبقه بالاتر باقی‌مانده باشد نوبت به وارث طبقه بعد نمی‌رسد.
اگر حق قصاص، به هر علت، تبدیل به دیه شود یا به مال یاحقی مصالحه شود، همسر مقتول نیز از آن ارث می‌برد و قاعده کلی در حق قصاص اولیای دم این است که در صورت تعدد آنها هرکدام از ایشان حق قصاص قاتل را به‌طور کامل دارند.هرگاه صاحب حق قصاص فوت کند حق قصاص به ورثه او می‌رسد حتی اگر همسر شخص مقتول باشد.
بر طبق ماده ۴۵۲ قانون مجازات اسلامی، بستگان مادری از دیه مقتول ارث نمی‌برند و سایر وراث به نسبت سهم‌الارث از دیه مقتول ارث می‌برند.
اولیای دم:
در فرضی که بعضی از اولیای دم خواهان قصاص و عده‌ای خواهان دیه باشند، همسر مقتول از سهم دیه کسانی که خواهان دیه هستند، ارث می‌برد. بنابراین، اگر پدر تقاضای قصاص کند، اما پسر وی در مقابل گرفتن دیه گذشت کند، همسر مقتول از آنچه پسر بر آن توافق کرده است ارث خواهد برد.به علت ارث، زن یا شوهر ممکن است ولیّ دم به حساب آید. علاوه بر زن یا شوهر، اشخاص دیگری نیز هستند که با وجود اینکه ممکن است خویشاوند نزدیک مقتول باشند، اما جزء اولیای دم محسوب نمی‌شوند. به عنوان مثال، اگر مرتکب یا شریک در قتل عمدی از ورثه باشد، به دلیل جنایتی که مرتکب شده است، ولیّ دم محسوب نخواهد شد و حق قصاص و دیه نخواهد داشت و حق قصاص را نیز به ارث نخواهد برد. همچنین اگر قربانی جرم یا ولیّ دم قربانی جرم، صغیر یا مجنون باشد و ولیّ او مرتکب قتل عمدی شود یا شریک در آن باشد، ولی یا سرپرست وی در این مورد، ولایت نخواهد داشت.
اگر بین اولیای دم محجور مثل صغیر باشد ولی قهری او می‌تواند با اختیار خود با توجه به مصلحت محجور قاتل را قصاص کند یا گذشت و یا دیه دریافت کند حتی می‌تواند تا زمان بلوغ یا افاقه منتظر بماند.
مهلت گذشت و شرایط آن:
گذشت اولیای دم در قتل عمد به زمان خاصی محدود نیست، بلکه صاحب حق قصاص در هر مرحله از مراحل تعقیب یا رسیدگی یا اجرای حکم می‌تواند به طور مجانی یا با مصالحه، در برابر حق یا مال گذشت کند. بنابراین مهلت اولیای دم از زمان تعقیب و پیش از صدور حکم آغاز می‌شود. البته ولیّ دم نمی‌تواند پیش از فوت قربانی جنایت، مرتکب را قصاص کند و در صورتی که در این زمان اقدام به قتل مرتکب کند، چنانچه جنایت در نهایت سبب فوت قربانی جنایت نشود، مستحق قصاص خواهد بود.
مهلت گذشت اولیای دم طبیعتا نمی‌تواند تا بعد از اجرای حکم و قصاص قاتل ادامه پیدا کند. آنها می‌توانند در مقابل گذشت خود چیزی مطالبه نکنند یا اینکه گذشت را به پرداخت مالی موقوف کنند. در مورد میزان این مال، محدودیتی وجود ندارد. بنابراین ممکن است به میزان دیه، کمتر یا بیشتر از آن توافق کنند.در فرضی که اولیای دم با قاتل توافق کنند و گذشت و اسقاط حق قصاص را به پرداخت وجه المصالحه یا موضوعی دیگری مشروط کنند، حق قصاص تا پرداخت آن برای اولیای دم باقی خواهد بود. در فرضی که پس از مصالحه یا گذشت مشروط اولیای دم، مرتکب قتل عمد، حاضر یا قادر به پرداخت وجه‌المصالحه یا انجام دادن تعهد خود نباشد یا شرط محقق نشود، حق قصاص محفوظ است و پرونده برای بررسی به همان دادگاه ارجاع می‌شود تا مراحل خود را تا اجرای قصاص سپری کند.
موسسه حقوقی عدالت آریایی با بهره گیری از بهترین وکیل پایه یک دادگستری تهران تا انتهای مسیر حقوقی همراه شماست.
